Müəllimlər üçün 8 saatlıq iş günü: Təklif həyata keçəcəkmi?

Bu günlərdə geniş müzakirə edilən məsələlərdən biri də müəllimlərin digər peşə sahibləri kimi məktəbdə müəyyən olunmuş iş rejimi – yəni ölkəmizdə qəbul edilmiş 8 saatlıq iş günü prinsipi ilə çalışması fikridir. Qeyd edək ki, bu təklifi Milli Məclisin son iclasında "Ümumi təhsil haqqında" qanuna təklif edilən dəyişikliklə bağlı elm və təhsil nazirinin müavini İdris İsayev irəli sürüb.

Hazırda ölkəmizdəki ümumtəhsil müəssisələrində müəllimlər iki əsas statusla – ştat və saathesabı fəaliyyət göstərirlər. Bəs, məktəblərdə 8 saatlıq iş rejiminə keçidin hansı müsbət və mənfi nəticələri ola bilər?

Tanınmış pedaqoq Şəmil Sadiqin fikrincə, bu gün müəllim əməyi çox zaman sinifdə keçilən 45 dəqiqəlik dərs vahidi ilə ölçülür:

"Halbuki bir 45 dəqiqəlik dərs üçün ən azından iki 45 dəqiqə də o dərsin hazırlanması, qiymətləndirilməsi ayrılmalıdır. Maraqlıdır, bu, baş tutarsa, təhsilimizə nə verə bilər? Bu zərurət haradan yaranır?

İlk və əsas təsir sözsüz ki, təhsilin keyfiyyətində olacaq. Əgər sistem düzgün tətbiq olunarsa, bu, təhsilin keyfiyyətinin yüksəlməsi, şagird davranışlarının pozitiv dəyişməsi və müəllim peşəkarlığının artması baxımından çox mühüm bir addım ola bilər.

Bu sistemin ən mühüm nəticələrindən biri də müəllimin paralel məşğulluq (repetitorluq) zərurətindən xilas olması ola bilər. Əgər əməkhaqqı optimallaşdırılsa, müəllim dərsini bitirib dərhal “başqa qazanc dalınca” getmək məcburiyyətində qalmaz.

Hazırda bəzi müəllimlər sadəcə formal olaraq məktəbdə “ad saxlamaqla” paralel hazırlıqla məşğul olur, isə bütün yükü digərləri daşıyır. Yeni yanaşma əmək bölgüsündə ədalət prinsipini də bərpa edə bilər”.

Tanınmış təhsil Elşən Qafarlının sözlərinə görə, keçmiş postsovet məkanından başqa, dünyanın əksər ölkələrində müəllimlərin əməkhaqqı onların iş saatına görə müəyyən edilir:

“Bizdə sovet dövründən qalma haldır: müəllimin əməkhaqqı dərs saatına görə tərtib olunur. Buna görə müəllimlər də gəlib dərsini keçməklə işini bitmiş hesab edir. Məsələn, müəllimlərin həftəlik iş saatı dünyanın bir nömrəli təhsil sistemi olan Böyük Britaniyada 46, ikinci sıradakı Yaponiyada isə 54 saatdır”.

Ekspert bildirdi ki, Azərbaycanda Əmək Məcəlləsinin 93-cü maddəsində müəllimlərin həftəlik iş saatı 36 saat göstərilib:

“Biz bir çox hallarda təqvim saatı ilə akademik saatı səhv salırıq. Məcəllədə göstərilən 36 təqvim saatıdır. Bir də var müəllimin əmək norması. Bu, həftəlik 18 saatdır və həftə ərzində (iki növbəli məktəblərdə) müəllim bunun 2 misli qədər (36 saat) dərs deyə bilər. Bu akademik saatdır – 50 dəqiqəlik (45 dəqiqə dərs, 5 dəqiqə tənəffüs). Nə qədər ki, müəllimlərin əməkhaqqı iş saatına görə deyil, dərs saatına görə müəyyən olunur, bununla ümumtəhsil müəssisələrində nizam-intizam qaydalarını qura bilməyəcəyik”.

Elşən Qafarlı təhsil müəssisələrində cavabdeh şəxsin təkcə məktəb direktoru və müavinləri olmasını qəbulolunmaz hesab edir:

“Məktəb təkcə həmin şəxslərdən ibarət deyil. Digər tərəfdən, Azərbaycanda məktəblərdə ştat faizi normaları var. Bu normalar Nazirlər Kabinetinin ümumtəhsil məktəbləri üçün 26.05.1996-cı tarixli 59 saylı, internat məktəbləri üçünsə 23.06.2006-cı il tarixli 157 saylı qərarı ilə müəyyən olunur. Bu normalarda müəllim ştatı yoxdur. Müəllimlərin işə qəbulu və yerləşməsi qaydaları isə Təhsil Nazirliyi tərəfindən verilsə də, ştat yoxdur. Buna görə də müəllimlərin ştata keçməsi, onların özləri üçün də yaxşı haldır. İndi gözlənilir ki, həftədə 18 saat dərs 1 ştat sayılacaq. Beləliklə, əgər müəllimin 18 saat dərsi varsa, həftədə 36 saat (5 günlük məktəblərdə gündə 7 saat, 6 günlük məktəblərdə isə 6 saat) məktəbdə olmalıdır".

Ekspertin sözlərinə görə, müəllimlik pedaqoji fəaliyyət olduğu üçün dünya üzrə iş saatı 2 – audit olunan və olunmayan hissəyə ayrılır:

“Audit hissəyə onun dərs saatı, digərinə isə tədqiqatçılıq, sənədləşmə, növbəti dərslərə hazırlıq, metodiki fəaliyyət və s. daxildir. Yəni 36 saatın birinci hissəsi dərs, ikinci hissəsi isə müəllim öz üzərində işləməsi üçün verilir”.

Təhsil eksperti bu qaydalarla müəllimlərin 1,5 ştatdan artıq işləyə bilməməsini məsələnin problemli tərəfi kimi görür.

“Ümumiyyətlə dünya və Avropa ümumtəhsil sistemində çoxdan başlanılan pedaqoji mühitin iş saatına görə hesablanma qaydası bizdə indi müzakirə olunmağa başlayıb”. Bu sözlər isə təhsil üzrə eksperti Elmin Nuri deyib.

Ekspert bildirdi ki, biz hələlik bu qanun nə zaman qəbul və tətbiq ediləcəyini bilmirik:

“Təhsil sistemində o qədər məsələlər var ki... Məsələn, şagirdlərin davranış qaydaları 3-4 ildir müzakirəyə çıxarılıb, amma heç bir qərar qəbul olunmayıb”.

Ekspert vurğuladı ki, Azərbaycan təhsil müəssisələrində müəllimlərin iş fəaliyyəti iki əsasla – saat hesabı və ştat vahidi ilə hesablanır:

"Amma iş elə gətirib ki, hər ikisində prosedur demək olar ki, mahiyyət etibarı ilə eynidir. Çünki ştatda işləyən də, saat hesabı olan da dərs saatına görə maaş alır. Bu qayda ona görə idi ki, ştat vahidi əsasında çalışan müəllim əməkhaqqını rəsmi qaydada bir ştat vahidi qədər ala bilsin. Bu hüquqi parametrlər baxımından doğrudur”.

E.Nuri onu da qeyd edib ki, məsələnin digər tərəfi bu gün Azərbaycan məktəbini repetitorluq institutunun idarə etməsi ilə bağlıdır:

“Çünki bir müəllimə repetitor olmaq daha çox sərf edir, nəinki məktəbdə dərs demək. Nəzərə alsaq ki, müəllimlərin 95 faizi repetitorluq edir, bu qayda onlara qətiyyən sərf etməyəcək. Çünki hazırkı vəziyyətdə müəllimlər dərsin bitməsini səbirsizliklə gözləyir ki, məktəbdən tələsik gedib onları gözləyən abituriyentlərinə dərs keçsinlər. Amma bu 8 saatlıq iş rejimi ilə artıq mümkün olmayacaq”.

Ekspert bildirdi ki, indidən bəzi müəllimlərin bu müzakirələrlə bağlı narahatlığını görürük:

“Onları da başa düşmək olar. Çünki müəllimlər məktəbdən aldığı maaşdan daha çox abituriyent biznesi ilə öz həyatlarını qurular. Amma 18:00-da işdən çıxan müəllim evə çatıb hazırlaşana qədər 2 saat vaxt itirəcək. Bu da axşam saat 8 edir. Bu vaxt heç bir valideyn öz övladını repetitor yanına göndərməyəcək. Bu qaydaları təklif edənlər repetitorluğun qarşısını almaq istəyirlər. İndidən demək olar ki, təklif qəbul olunsa, məktəbin nüfuzu qalxacaq. Həm də müəllimlərin sosial rifahına ciddi təsir göstərəcək. Amma bugünkü perspektivdə bu qaydaların qəbulu yaxın 4-5 ildə mümkün görünmür. 8 saatlıq iş qaydası Azərbaycan təhsili və məktəbi üçün yaddır”.