İsa Qəmbər Vaşinqton görüşünün üstünlükləri, risklər və açıq qalan suallar barədə... - MÜSAHİBƏ

- Müsavat Partiyasının bu məsələ ilə bağlı rəsmi bəyanatı var, münasibət bildirmişik. Əldə olunan razılaşmaları əsasən, müsbət qiymətləndirmişik. Əlavə etmək istərdim ki, bu cür mürəkkəb məsələlərlə bağlı danışıqların nəticələri hər zaman daha yaxşı və ya daha pis ola bilər. Ona görə də, prinsip etibarı ilə biz bu görüşü normal, müsbət qiymətləndirə bilirik.

- Üstünlüklərdən danışırıqsa, ilk növbədə sülh prosesinin hərəkətə gəlməsi, sürətlənməsi, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin normallaşması üçün addımların atıldığını qeyd edə bilərik. Digər tərəfdən, Rusiyanın Cənubi Qafqaza, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinə təsirinin azalması müsbət hadisədir. Həmçinin, nəzərə almaq lazımdır ki, danışıqların Rusiyaya nisbətdə ABŞ-nin himayəsi altında aparılması daha məqsədəuyğundur. Biz Müsavat Partiyası olaraq, prinsip etibarı ilə danışıqların Azərbaycan və Ermənistanın iştirakı ilə, üçüncü tərəf olmadan keçirilməsinin tərəfdarı olmuşuq. Həmişə bunu dəstəkləmişik və ikitərəfli görüşlər fayda gətirib. İndiki halda danışıqların moderatorun iştirakı ilə, ABŞ-nin himayəsi altında aparılması, Zəngəzur dəhlizinə nəzarətin Amerikanın özəl şirkətlərinə həvalə edilməsi gələcək üçün müəyyən suallar yaradır. Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı əldə olunan razılıq ümumi xarakterlidir. Bildirilir ki, proses Ermənistanın yurisdiksiyası altında, suverenliyi nəzərə alınmaqla davam edəcəkdir. Digər tərəfdən, qeyd olunur ki, Azərbaycan tərəfi Zəngəzur dəhlizindən maneəsiz hərəkət edə biləcək. Üçüncü bir tərəfdən, Amerikanın özəl şirkəti orada konsorsium quracaqdır. Bir yandan da, Rusiya tərəfi Ermənistanda hərbçilərinin olduğunu xatırladır. Bu baxımdan çox mürəkkəb məsələdir. Razılaşma gerçəklikdə necə əldə ediləcək, detallar nədən ibarət olacaq, bir-birinə zidd yanaşmaların arasında ortaq nöqtəni tapmaq mümkün olacaqmı, bütün bunlar ciddi suallar doğurur. Siz, yəqin ki, danışıqların gedişinə, mətbuat konfransına diqqət yetirdiniz. Orada jurnalistlərdən biri sual verdi ki, ermənilərin Qarabağa qayıtması ilə bağlı nə düşünürsünüz? Tramp da, Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri də bu sualı cavablandırmadılar, bu məsələyə vaxt ayırmadılar. Vaşinqton Administrasiyası da bu məsələni qabartmadı ki, danışıqlar rahat şəkildə davam etsin. Hansı təminat var ki, sabah ABŞ-dəki erməni lobbisi, bəzi konqresmenlər, senatorlar bu məsələni gündəmə gətirməyəcəklər? Bəlli oldu ki, Tramp Paşinyana söz verib ki, Azərbaycandakı erməni hərbi cinayətkarları geri qaytarmağa çalışacaq. Elə xoşagəlməz məsələlər var ki, onlar zamanla ortaya atıla bilər. Bu məsələlərin necə həll olunacağını biz bu gün tam arxayınlıqla deyə bilmərik. Razılaşmalar nə qədər önəmli olsa da, onların necə gerçəkləşəcəyi ciddi məsələdir və bir sıra suallar doğurur. Azərbaycan həm öz maraqları, həm beynəlxalq hüquq, həm də əldə olunan razılaşmalar çərçivəsində öz siyasətini ardıcıl şəkildə davam etdirməlidir.

- Rusiyanın Azərbaycana qarşı təzyiq rıçaqları, mexanizmləri o qədər də çox deyil. Təzyiq iki istiqamətdə arta bilər.

Birinci istiqamət Azərbaycandan Rusiyaya ixrac olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti ilə bağlı uydurma iddialar ortaya qoymaqla onların eksportuna məhdudiyyətlərin yaradılmasıdır.

Digər istiqamət, düşünürəm ki, daha ağır, daha pis variant olan, Rusiyada yaşayan azərbaycanlılara təzyiqlərin gücləndirilməsi ilə bağlıdır. Rusiya hakimiyyəti xalqımıza müxtəlif təzyiqlər göstərə, problem yaratmağa cəhd edə bilər. Azərbaycan hakimiyyəti bunların qarşısını almaq üçün yollar axtarmalıdır. Cəmiyyət də buna hazır olmalıdır.

Rusiyanın Ermənistana təzyiq imkanları daha genişdir. Rusiyanın Ermənistanda hərbi bazası mövcuddur, özlərinin də xatırlatdıqları kimi, bu ölkənin sərhədlərini ruslar qoruyur, Ermənistan iqtisadiyyatının önəmli hissəsi Rusiyanın nəzarətindədir.

Ermənistanda Rusiyanın təsiri altında olan siyasi qüvvələr mövcuddur. Bu baxımdan, Rusiyanın Ermənistana təzyiq imkanları, Azərbaycana olan təzyiq imkanlarından daha ciddi və genişdir. Hər halda inanıram ki, Bakı Rusiyanın təzyiqlərinə tab gətirə, milli və dövlət maraqlarına uyğun şəkildə davrana biləcəkdir. Ermənistanla bağlı buna əmin deyiləm. Prosesləri diqqətlə izləməliyik və Azərbaycanın hər zaman B planı olmalıdır.

- İranda daxili fikir ayrılıqları hər zaman olub. İran inqilabından sonra bu ölkənin siyasi elitasındakı islahatçılar və mühafizəkarlar arasında fikir ayrılıqları mövcuddur. Zaman-zaman bu daha da artır. İsrailin İrana hücumundan sonra bu qarşıdurma daha da güclənib. Bu ziddiyyətlər daha da dərinləşəcək. Hesab edirəm ki, İran hazırkı mərhələdə Cənubi Qafqazdakı proseslərə müdaxilə etmək imkanlarına malik deyil. Zəngəzur dəhlizinin də açılmasına İran həlledici dərəcədə maneə törədə bilməz. Əksinə, düşünürəm ki, İran məsələlərə daha praqmatik yanaşıb Cənubi Qafqaz ölkələri ilə əlaqələrini itirməməyə çalışmalıdır.

O da mümkündür ki, İran proseslərə mane olmaq üçün Rusiya ilə birgə hərəkət etsin. Bunu nəzərə almaq lazımdır.

- Ən ağır mövzulardan biridir. Mən əvvəlki dönəmləri xatırlatmıram, 1988-ci ildən başlayaraq 2023-cü ilin, demək olar ki, sonuna qədər Ermənistan Azərbaycana dəhşətli dərəcədə zərbələr vurub. Ərazi iddiaları qaldırıb, müharibəyə başlayıb, ərazimizdə savaş aparıb, kəndlərimiz, rayonlarımız, şəhərlərimiz darmadağın edilib, yüz minlərlə insan didərgin salınıb, on minlərlə insan şəhid edilib, yaralılarımız, itkin düşənlərimiz var. Ermənilər Azərbaycana o qədər dəhşətli zərbələr vurub ki, bunu rəqəmlərə çevirmək asan və sadə məsələ deyil. Ona görə də Azərbaycan cəmiyyətində hər zaman gözlənti olub ki, bu zərbələrə, ziyana görə İrəvan Azərbaycana kompensasiya ödəməlidir. Gerçəklik ondan ibarətdir ki, haqq-ədalət, həqiqət bizim tərəfimizdə olsa da, beynəlxalq miqyasda Ermənistana dəstək daha çoxdur. Müxtəlif səbəblərdən Ermənistan beynəlxalq birliyin dəstəyini ala bilir. Beynəlxalq hüquqi instansiyalara edəcəyimiz müraciətlərin müzakirəsinin nə ilə nəticələnəcəyini söyləmək çox çətindir. Dünya ədalət dünyası deyil, ədalət uğurunda mübarizə dünyasıdır. Beynəlxalq instansiyalarda qərarlar çox vaxt hüquq deyil, siyasi maraqlar çərçivəsində qəbul edilir. Ona görə də mümkündür ki, beynəlxalq instansiyalarda Azərbaycanın haqlı müraciətləri ilə bağlı ədalətli qərar verilməsin, əksinə Ermənistanın haqsız müraciətləri “həllini” tapsın. Bu mənada qarşılıqlı hüquqi iddialardan imtina təsadüfi deyil. Yəqin ki, Bakı və İrəvan bu məsələni öncədən ölçüb-biçib və belə bir razılığa gəliblər.

- Bu çox mürəkkəb və çox maraqlı prosesdir. Paşinyan erməni cəmiyyətini yüz illərdir içərisində yaşadıqları xəyali, mifik aləmdən ayırıb real dünyaya qaytamaq istəyir. Hələ mən illər öncə Paşinyanın bu cəhdlərini erməni xalqının milli oyanışı kimi dəyərləndirmişdim. Amma onun uğur qazanıb-qazanmayacağını söyləmək çox çətindir. Ermənilər yüz illərdir olduqları xəyallar aləmini təkbaşına yaratmayıb. Bu xəyallar aləminin yaranmasında regionda Türkiyə və türk dünyasına qarşı fəaliyyət göstərən güclərin də “əməyi” var. Məsələnin nə ilə yekunlaşacağını söyləmək çox çətindir. Hesab edirəm ki, əgər Ermənistandakı revanşist qüvvələr güc müstəvisində Azərbaycana qarşı uğur qazana biləcəklərinə inansalar, onlar heç bir razılaşmaya sadiq qalmayacaqlar. Ona görə də biz beynəlxalq öhdəliklərimizə sadiq qalmaqla yanaşı, ordumuzu daha da gücləndirməliyik ki, heç bir qüvvə bizə güc göstərmək fikrinə düşməsin.

- Ən maraqlı məsələlərdən biri də elə budur. Bir dövlətin konstitusiyasında başqa bir dövlətə qarşı ərazi iddiası qalırsa, onların arasında sülh müqaviləsinin imzalanması çətin məsələdir. Amma konstitusiya dəyişikliyi o qədər də asan həll ediləcək bir məsələ deyil. Çünki bayaq da qeyd etdiyim kimi, Ermənistanda xəyallar aləmində yaşayan insanlar, revanşist qüvvələr var. Onlar sülh müqaviləsi üçün ciddi maneədirlər. Müsavat Partiyası olaraq biz sülh prosesini dəstəkləyirik və hesab edirik ki, Vaşinqtonda əldə olunan razılaşma bu prosesə təkan verdi. Sülh müqaviləsinin mətni paraflandı, Minsk Qrupunun fəaliyyətinin dayandırılması üçün birgə addımlar atıldı. Proses davam etdirilməlidir. Eyni zamanda Azərbaycan gözlənilməz situasiyalara, rəqiblərimizin, bizi istəməyən qüvvələrin istənilən addımlarına cavab verməyə hazır olmalıdır.