1 Avqust – Ana dili: Millət və dövlət olmağın bayramı

1 Avqust – Azərbaycan dili və Əlifbası günü təkcə bir təqvim tarixi deyil. Bu gün bizə ana dilimizin – Azərbaycan dilinin müqəddəsliyini, onu qorumağın, yaşatmağın bir vətəndaşlıq borcu olduğunu xatırladır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2001-ci ildə imzaladığı sərəncamla rəsmiləşdirilən bu gün, təkcə rəsmi sənədin yox, xalqın, millətin qəlbindəki dil sevgisinin təntənəsidir. Dövlət bayramı kimi rəsmiləşdirilən bu (təqvim) tarixin(in) özündə daşıdığı tarixi-mənəvi-linqvistik məzmun-mündəricənin ana dilinə “tərcümə”si Azərbaycan dili – milli varlığın nəfəsi, bir xalqın özünədönüş yolu kimi anlaşılmalıdır. Belə anlaşılmalıdır ki, bu dil yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, ruhumuzun pəncərəsidir, milli ruhumuzun səsidir, səsimizdən boy verən milli ruhdur, tariximizlə gələcəyimiz arasında körpüdür.

Bu gün Azərbaycan dili yalnız evdə, məktəbdə, ədəbiyyatda deyil, həm də Konstitusiyanın sətirlərində qorunur. Dövlət dilimiz olan bu dil, sadəcə hüquqi status qazanmıyıb, xalqın qəlbində möhkəmlənib, sətirlərə, ekranlara, tribunalara köçüb. Dövlət dili statusunda olmaq dilin təkcə qanunlarla deyil, həm də qəlblərlə qorunması deməkdir. Belə bir məsuliyyət hər kəsin çiynindədir – müəllimin dərsliyində, jurnalistin qələmində, ziyalının fikrində, xalqın gündəlik sözündə yaşayır.

Azərbaycan dili təkcə ölkə daxilində deyil, dünyanın dörd bir yanına səpələnmiş milyonlarla soydaşımız üçün də birləşdirici ruh və kimlik faktorudur. O, sərhədlərdən uca, siyasi coğrafiyalardan daha geniş bir anlayışdır, milli yaddaşın, mənəvi qohumluğun, mədəni varlığın ifadəsidir. Elə buna görə də bu dilə sahib çıxmaq, onu yaşatmaq və gələcək nəsillərə ötürmək hər bir azərbaycanlının həm mənəvi borcu, həm də varlıq zəmanətidir.

Əlifbaya sadəcə hərflər toplusu deyil, bir xalqın özünü necə gördüyü, necə göstərdiyi və gələcək nəsillərə nəyi miras qoymaq istədiyi kontektində yanaşmaq lazımdır. Hər əlifba dəyişməsi, əslində, yalnız qrafik sistemin yox, milli təfəkkürün də transformasiyası deməkdir.

Azərbaycan xalqı son iki əsrdə üç əlifba sistemi ilə tanış olub: ərəb qrafikasından latına, sonra kirilə, daha sonra yenidən latın əlifbasına keçid. Bunlar təsadüfi dəyişikliklər deyildi. Hər biri tarixi-siyasi kontekstin, ideoloji təzyiqlərin və mədəni hədəflərin nəticəsi idi.

Ərəb qrafikası klassik ədəbiyyatımızın, dini və fəlsəfi irsimizin mirasıdır. Füzulinin, Nəsiminin, Xətainin və digər ünlü söz adamlarının milli-poetik dünyalarını kodlaşdıran hərf sistemi olmaqla yanaşı, eyni zamanda mədəni köklərimizə aparan bir yol, kimliyimizə açılan qapı oldu.

1929-cu ildə qəbul edilən birinci latın əlifbası sovet modernizminin tələbi ilə uyğunlaşdırılsa da, bu dəyişiklik cəmiyyətin dünyəviləşməsi və maariflənməsi baxımından mühüm mərhələ oldu.

1940-cı ildə kiril qrafikasına keçid siyasi-ideoloji bir manevri simvolizə edirdi. Belə bir məkrli manevrin sonucu olaraq, yazılı irsimiz parçalandı, nəsillərarası ünsiyyət körpüləri dağıdıldı. Bu qrafika ilə yazan nəslin kitabxanalarda sükuta qərq olmuş xeyli ədəbiyyatı var indi. Millət üçün öz keçmişindən uzaqlaşma, yadlaşma təhlükəsi yarandı.

XXI əsr texnologiyaların, süni intellektin, rəqəmsallaşma və informasiya bolluğunun hökm sürdüyü bir çağdır. Bu dövr dillərə həm geniş imkanlar açır, həm də ciddi təhdidlər gətirir. Başqa sözlə desək, kodların, alqoritmlərin, rəqəmsal sükutun hökm sürdüyü indiki dövrdə, dil ya yüksəlişə, ya da unuduluşa aparan cığırın astanasındadır. Zaman dəyişir, insan dəyişir, amma ana dilinə münasibət və sevgi dəyişməməlidir: o, günbəgün qloballaşan və sürətlə dəyişən dünyada sabit mənəvi koordinat, daxili kompas kimi qalmalıdır. Yeni texnoloji çağırışlar, eyni zamanda, ana dilimizin varlığı və gələcəyi üçün yeni sınaqlardır. Texnologiyalar inkişaf etdikcə, qlobal iqtisadi və siyasi gücə sahib xalqlar real və virtual aləmi öz dillərinin əsarətində saxlayır, digər dillərin mövqeyini zəiflədir. Bu prosesdə, əgər milli dillər dövrün çağırışlarına çevik və yaradıcı şəkildə uyğunlaşa bilirlərsə, onların meydanı daralmır, əksinə, genişlənmə fürsəti qazanır. Bu gün Azərbaycan dili də məhz belə çağırışların mərkəzində dayanır. Biz, bir toplum olaraq, dilimizi sosial mediada, süni intellekt platformalarında, tərcümə sistemlərində, elektron təhsildə, milli korpus və leksikoqrafik layihələrdə yaşatmaq və inkişaf etdirmək imkanına malik xalqıq. Lakin bunun üçün dilə təkcə duyğusal bağlılıq kifayət etmir. Bu proses dilə texnoloji hazırlıq və keçid, elmi yanaşma və vətəndaş təşəbbüsü tələb edir. Nəzərə alaq ki, yazdığımız hər “status”, paylaşdığımız hər “şərh” dilimizin rəqəmsal yaddaşını formalaşdırır. Ana dilini virtual məkanda bütün qüdrəti, gücü ilə yaşatmaq vətəndaşlıq borcudur. Azərbaycan dilində proqramlaşdırma, lokalizasiya, avtomatlaşdırılmış tərcümə sistemləri, dil texnologiyaları artıq yalnız alimlərin deyil, həm də gənc nəsil texnokratların məsuliyyət sahəsini genişləndirir. Unutmayaq ki, hər yeni texnologiyada dil görünməzsə, gələcəkdə millət görünməz olar. Bu səbəbdən, Azərbaycan dilinin rəqəmsal müstəvidə tamhüquqlu iştirakını təmin etmək strateji hədəf olmalıdır. Rəqəmsal platformalarda, süni intellekt sistemlərində, proqram təminatlarında Azərbaycan dilinin təmsil olunması hələ də məhdud çərçivədədir. Bu isə dilin yalnız sosial sferada yox, texnoloji müstəvidə də qorunmasının vacibliyini göstərir.

Qorxulu cəhət o deyil ki, dünya dəyişir. Qorxulusu odur ki, bu dəyişmədə dillər arasında mübarizədə dilimiz mövqeyini itirə bilər. Əgər ana dilimizi sevdiyimiz qədər, texnologiyada da yaşatmağı bacarsaq, mənzərə fərqli olacaq. Əgər bir dil texnoloji olaraq kodlara yazılırsa, süni intellektin yaddaşına hopursa, rəqəmsal platformalarda öz lüğətini, qrammatikasını, ahəngini qoruyub saxlayırsa, deməli, o dil müasir dövrün ritminə uyğun nəfəs alır. Artıq o dil yalnız danışılmır, həm də texnoloji oxunur, yazılır, tərcümə olunur, tanınır, seçilir, sevilir. Bu isə sadəcə texnoloji uyğunlaşma deyil, milli varlığın informasiya əsrinə uğurlu inteqrasiyasıdır. Belə proses təkcə texniki-texnoloji çevrilmə deyil, bütöv bir mədəniyyətin, düşüncə sisteminin, tarixi yaddaşın gələcəyə ötürülməsi deməkdir. Çünki dil özünəməxsusluq kodudur. Hər bir xalq üçün dil-texnologiya inteqrasiyası, həm də onun qlobal məkanda kimliklə təmsil olunması anlamına gəlir. Bu, sadəcə texnologiyaya uyğunlaşmaq deyil, müasir dünyada (fərqi yoxdur, real və ya virtual) öz yerini almaq, səsini eşitdirmək, sözünü deməkdir.