Yazıçıların içindəki dəhşətli qorxu, atasını ixtisar edən akademik - Nizaməddin Şəmsizadə ilə MÜSAHİBƏ

– Siz ədəbiyyatın tarixi-ictimai, estetik vəzifələrini çox doğru şərh etdiniz. Bu suala cavab vermək üçün bir az keçmişə qayıtmaq istərdim. Ötən əsrin altmışıncı illərində SSRİ miqyasında, o cümlədən, Azərbaycanda yeni ədəbiyyat yaranmağa başlayıb. Dəqiq desək, Stalin vəfat edən gün –1953-cü il martın 5-də Əli Kərim “İki sevgi” adlı şeirini çap etdirdi və elə həmin vaxtdan etibarən altmışıncılar deyilən bir ədəbiyyat yaranmağa, ədəbi nəsil formalaşmağa başladı. 

Həmin ədəbiyyatın bünövrəsi nəsrdə Mehdi Hüseynin “Yeraltı çaylar dənizə axır”, Mirzə İbarhimovun “Böyük dayaq”, İlyas Əfəndiyevin “Söyüdlü arx” əsərləri, poeziyada Rəsul Rzanın “Rənglər” şeirlər silsiləsi və sair əsərlərlə qoyuldu. Bu, bütün postsovet məkanında gedən bir proses idi. Bir qədər geniş götürsək SSRİ miqyasında, poeziyada Yevtuşenko, Voznesenski, Axmadulina, Mejelaytis, nəsr­də Vasili Şukşin, Yuri Trifonov, Andrey Belov, Çingiz Aytmatov və sair ədiblərin sayəsində yeni ədəbiyyat yarandı. Mən hesab edirəm ki, həmin illərdə Azərbaycanda gedən ədəbi proseslərə İsa Hüseynov, Sabir Əhmədli, İsi Məlikzadə, Anar, Elçin rəhbərlik edirdi. 

20 il bundan əvvəl yazdığım  kimi yenə həmin fikirdəyəm ki, “altmışıncılar parlaq ulduzlar idi, fəqət alçaq üfüqlərin parlaq ulduzları idilər”. Altmışıncıların poeziyası haqqında mənim tələbə yoldaşım, elmlər doktoru Yaşar Qasımbəylinin “Milli oyanış və özünəqayıdış lirikası” adlı çox sanballı əsəri çap olundu. Ona yazdığım ön sözdə qeyd etmişəm ki, 30-cu illərdə ədəbiyyat özündən əvvəl gələn hər şeyi inkar etdi. Bu nihilizm idi. Məsələn, əruzu, qəzəli, tarı, muğamı və onunla bərabər Füzulini, Nəsimini və sair ədiblərimizi  inkar etdilər və modern sovet, proletar bolşevik ədəbiyyatı yarandı. Almışıncı illərdə meydana gələn yazıçılar isə əslində 30-cuların “övladları” idilər və onlar da gəlib öz atalarını inkar etdilər. Bu, inkarı inkar qanunu kimi bir münasibət hesab edilir. 

Siz sualı çox düz qoymusunuz. Bizim ədəbiyyat  altmışıncı illərdən sonra, 1980–1990-cı illərdə, xüsusilə müstəqillik illərində böyük bir durğunluq keçirir. Bir çox yazıçılarımız bu fikrimə etiraz edə və  deyə bilərlər ki, mən bir çox müasir yazıçılarımız haqqında məqalələr yazmışam.

Baxmayaraq ki,  altmışıncıların sırasında, İsa Hüseynovun gözəl romanları var, Elçinin “Baş”, Y.Səmədoğlunun “Qətl günü” romanı var, Sabir Əhmədlinin, Anarın yaxşı əsərləri var, amma  Azərbaycanda “Səfillər” yaranmadı və onların da heç biri Viktor Hüqo,  Balzak deyil, Dostoyevski, Tolstoy, heç Çingiz Aytmatov da deyildi.  Çingiz Aytmatov altmışıncıların sırasında bəlkə də ən güclü nasirdir. Bu mənada, mən nasir kimi İsa Hüseynovla, Çingiz Aytımatovu ayırıram. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanını epizminə, milli xarakter yaratmasına görə xüsusi qeyd edirəm. 

Sual oluna bilər ki, niyə belə oldu? Ona görə ki, dövr dəyişdi. Onların tapındığı ideallar sovet imperiyası ilə bərabər darmadağın oldu. Azərbaycan da ədəbi yol ayrıcında qaldı.  Məsələn, “Leninlə söhbət” poemasını yazan  Bəxtiyar Vahabzadə, “Zamanın bayraqdarı” poemasını yazan Səməd Vurğun, hətta “Lenin” poemasını yazan Rəsul Rza kimi şairlərin idealları məhv oldu. Müəyyən mənada, ədəbi təkamül məntiqi pozuldu.  Amma durğunluğun əsl səbəbi bu da deyil. Ədəbi-tarixi prosesin, ədəbiyyatın, bəzən tarixdən asılı olmayan, özünəməxsus bədii-fəlsəfi təkamülü var. Bu təkamül altmışıncı illərdən sonra baş tutmadı. Xüsusilə indiki dövrdə bu, daha aydın özünü göstərməkdədir. 

– Əgər bu sualı mənə bir tənqiçi kimi verirsinizsə, açıq deyim ki, mən belə “yazıçıların əsərlərini” heç oxumuram da. Onlar yazıçı deyil. Mən əsərləri müəlliflərinə görə oxuyuram. Sözü hamı deyə, yaza bilər, amma sözün arxasında şəxsiyyət dayanmalıdır. Bədii əsərin arxasında da yazıçı şəxsiyyəti dayanmalıdır. O şəxsiyyətin gücü də onun fəhmində, vəhində, ilhamındadır. İlham, əslində ruh deməkdir. 

Müqəddəs kitabımız “Quranı Kərim”in əl-Əzhab surəsində belə bir yer var ki, Allah yaratdığı bütün canlıları, cansızları, dənizləri, zəlzələləri, okeanları, heyvanları, dağları, o cümlədən, insanı çağırır və ruhu ortaya qoyur. Deyir: “Götürün”. Canlı və cansızların heç biri qorxudan  ruha yaxın düşmür, amma insan ruhu götürüb qoyur balaca ürəyinə. İnsanın qüdrəti elə bundadır, o Allah əmanəti olan ruhun sahibidir. 

Sizin dediyiniz və özünü yazıçı hesab edən o insanlarda yaradıcılıq ruhu yoxdur. Gərək onlar yazmasın. Mənim bir fikrim var və onu bütün yazılarımda təkrar edirəm: ədəbiyyatında Füzulisi olan xalqın şairi olmaq çox çətindir. Füzuli zirvədir, sən o zirvənin ətəyində komalar qurmaqla neyləmək istəyirsən? 

– Yazıçılıq təhsillə, universitet bitirməklə, akademik olmaqla deyil. Yazıçılıq Allah vergisidir. Belə bir misal çəkim. Dünyada milyonlarla insan var. Amma heç də hamısı sevə bilmir. Sevənlər, eşqin mənasını dərk edənlər tək-tükdür. Bu, hər yerdə belədir. İlham da sevgi kimidir. O ya sənə verilir, ya da verilmir.

Ötən illərin birində İsa Hüseynovdan televiziya üçün müsahibə almışdım, çox hayıf o müsahibəni  efirə buraxmadılar. İsa müəllim əlini yuxarı qaldırıb deyirdi ki, “mən yuxarı ilə bağlıyam”.  Cavan idim deyə, o zaman çoxları kimi mən də onu başa düşmürdüm. İndi yaradıcılıqla məşğul olanda bunu aydın hiss edirəm. Bəzən özümü zorlayıb nəsə yazmaq istəyirəm, bir şey yaza bilmirəm. Amma bəzən içimdə yazmağa ac bir ehtiyac duyuram və birnəfəsə 20 səhifə yazıram. 

– Mən elə düşünmürəm. Mənim jurnalistikaya xüsusi münasibətim var. Ədəbiyyatın bir janrı da publisistikadır. Bizim elə publisistlərimiz var ki, onlar həm siyasətçidir, həm filosofdur. Jurnalistin siyasətçi və filosof olmaq şansı  daha böyükdür. 

Həqiqəti söyləmək fikrinə gələndə isə, jurnalist bunu birbaşa, publisistik dillə söyləyir. Bədii ədəbiyyat isə  həqiqəti obrazlı şəkildə ifadə edir. 

Mənim dostlarım, tələbələrim  bəzən mənə deyirlər ki, “Füzulini başa düşmək çətindir, qəliz yazır”. “Poeziya, ümumiyyətlə, ədəbiyyat sadədir”, demək olmaz. Sadədirsə, demək primitivdir. Ədəbiyyat mücərrəd olmalıdır. Bəlkə də düzgün ifadə etmirəm, amma ədəbiyyat obrazlı sənətdir axı. Obraz yoxdursa, ədəbiyyat da yoxdur. Bəli, bədii ədəbiyyat həqiqəti obrazlarla ifadə edir. Yazıçının düşüncələrini onun obrazı deyir, ifadə edir. Məsələn, Məcnun Füzulinin özüdür. Nəsimi nə deyir:

Nəsimi burda gerçəyi birbaşa deyir. 

Yazıçı da, istər mənfi qəhrəmanı, istər müsbət qəhrəmanı yaradanda özünün xarakterinin mənfi və müsbət cizgilərini yaratdığı obrazda canlandırır. Axı yazıçı durub tribunadan deyə bilməz ki,  mənim bu xarakterim qüsurludur. Ona görə də mənfi qəhrəman yaradır. Bəzi yazıçılar mənfi qəhrəmanlarına  daha  çox oxşayırlar. Elə yazıçı var ki, qəddardır. Bu onun özündən asılı deyil, xarakteri belə formalaşıb. Amma o əsərlərində səmimiyyətdən, eşqdən, humanizmdən yazır. 

– Mən bir qədər başqa cür fikirləşirəm. Mirzə Fətəli Axundzadə yazırdı ki, “mənim xalqım hələ fikir azadlığına nail olmayıb”. Ustadım, böyük mütəfəkkir Yaşar Qarayev “Azərbaycan realizminin mərhələləri” adlı doktorluq dissertasiyasında Mirzə Cəlildən danışanda  yazır ki, “XX əsr ədəbiyyatının əsas problemi şüur yoxsulluğu problemidir. Mirzə Cəlil “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərində Məmmədhəsən əminin itmiş eşşəyini axtarmır, əslində Məmmədhəsən əminin içində itmiş Azərbaycan vətəndaşını axtarır”. 

Bir fikir də deyim, buna təəccüb etməyin. Əslində Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Cəlil, Mirzə Ələkbər Sabir  yaradıcılıqları düzgün tədqiq olunmayıb. “Mirzə Fətəli Axundzadənin məktublarına qeydlər” silsilə məqalələrimdə yazmışam ki, gənc vaxtlarımda mən də Axundzadəni başa düşməmişəm. Hamı kimi mən də elə bilmişəm ki, o dinin düşmənidir, ateistdir. Amma Axundzadə özü yazır ki, “mən İslam dininin düşməni deyiləm. İslam dinini bütün dinlərdən yüksək tuturam. Amma fanatizmin, xurafatın, mövhumatın düşməniyəm”. Bütün bunlar onu göstərir ki, o ədiblər insanın kamilliyini düşünərək yazıblar.

– Bilirsiniz, hər günü bir ilə bərabər 44 günlük müharibədə qazandığımız Zəfərdən sonra yeni dünya düzəni yarandı. Biz təkcə erməni işğalçılarını torpaqlarımızdan qovmadıq, eyni zamanda bütün dünyanı heyrətdə qoyan bir müharibə apardıq. Bizim hörmətli Prezidentimiz, Ali Baş Komandan İlham Əliyev əvvəlcə ictimai düşüncə üçün müharibə labüdlüyü, müharibə fəlsəfəsini yaratdı. Yadınızdadırsa, müharibədən əvvəl Prezidentimiz BMT Təhlükəsizlik Şurasının toplantısında çıxış edərkən bu müharibənin labüdlüyünü əsaslandırdı, bir növ dünyanı xəbərdar etdi. Yəni erməni işğalçıları torpaqlarımızı tərk etməsələr, biz müharibə yolu ilə bunu edəcəyik. Hadisələr, münaqişəni həll etməyə məsul olan ­ATƏT-in Minsk qrupu və digər beynəlxalq qurumlar, hakim dövlətlər istəmirdilər bu münaqişə həllini tapsın və ona görə də bu kimi xəbərdarlıqları qulaqardına vurdular. Əlbəttə, bunun özəl səbəbləri var və  Qərbdə heç zaman bunu açıq bəyan etmirlər. 

Tarixə üz tutaq: 1071-ci ildə Alp Arslan 54 minlik ordusu ilə Bizans imperatoru Homenin 200 minlik ordusunu məğlub edib, Anadoluya İslam bayrağı sancdı və qızıl xaçı Anadolunun üzərindən qoparıb Bağdadda xəlifənin ayaqları altına atdı. O zamandan xristian dünyası İslam dövlətlərini və müsəlmanları qəbul etmir, düşmən hesab edirlər. 

Yeri gəlmişkən, heç o xaç da onların deyil. Rusiyanın paytaxtında yaşayan, kitablarını çap etdirmək üçün Moskvadakı evini satan  böyük alim Murad Adji özünün  “Qıpçaq çölünün yovşanı” əsərində sübut edir  ki, xaçı və ikonanı Avropaya türklər gətirib. Onu Avropaya  eramızdan əvvəl yaranmış Turan imperiyasının banisi “Qızıl alma” bağının başçısı  Alp Ər Tonqar və Atilla gətirib.

Onu da deyim ki, Hun imperiyasının başçısı Atilla çox möhtəşəm bir qəhrəman olub. Avropalılar onu “Tanrı qamçısı” adlandırırdılar. Atilla Vatikana gələndə Roma Papası onun atının üzəngisini tuturdu. Atilla dünyanı fəth edə-edə gəlirdi, Avropanı diz çökdürürdü. Başqa cür qarşısını ala bilmirdilər. Avropa dövlətlərinin kralları Atillanın qorxusundan  gecələr xanımları ilə bir evdə belə yata bilmirdilər. Bütün bunlardan sonra məkr və hiyləyə əl atdılar, necə ki, indi bunu edirlər. Atillaya gözəl bir alman qızı bağışlayırlar. Həmin qız Atilla ilə öpüşərkən ağzında gizlətdiyi zəhəri onun mədəsinə ötürür və onu zəhərləyir. Hətta türklərin ən güclü şamanı belə başa düşmür ki, Atilla hansı zəhərdən ölüb. Bu qəsdi təşkil edən adamlar bilirdilər ki, Atillanın babaları qulaqlarından qan açılaraq  ölüblər. Atilla da belə ölür. Onun əyanları və şamanı elə başa düşür ki, o da babaları  kimi təbii yolla ölüb.

Yaxud, Əmir Teymura qarşı olan planı götürün. Fransız kralı IV Karl məktublar yazaraq Əmir Teymuru  bütün Avropanı diz çökdürən İldırım Bəyazidə qarşı qoyur. Bu gün həmin Fransa Azərbaycana buynuz göstərir. Səbəb nədir? Səbəb odur ki, Azərbaycan boyda bir ölkənin prezidenti İlham Əliyev bütün Avropanı öz siyasəti və diplomatiyası ilə fəth etdi və heç kimə, heç nəyə məhəl qoymadan ölkəsinin haqqını aldı. Qərb bunu həzm edə bilmir.

Avropanın bu gün bizimlə niyə yola getməməsi haqqında məqalələrimin birində onu da yazmışam ki, XVI əsrə qədər Avropa Şərqin, o cümlədən, Azərbaycanın fəlsəfəsini toplayıb özünün təkamül fəlsəfəni yaratdı və indi ondan bizə qarşı istifadə edir. Biz də dünənə qədər onu qəbul edirdik. 

Əli bəy Hüseynzadə yazırdı: “Nə qədər ki, biz Avropanı öz beyinlərimizdə həzm etməmişik, o çağa qədər  Avropanın mədəsində qalmaq zorunda olacağıq”. Uzun müddət belə olmuşuq. İndi həmin o Avropa qıcıqlanır və qəzəblənir, çünki görür Azərbaycanın, Türkiyənin simasında türk dünyası elə bir zirvəyə yüksəlib ki, gec-tez dünyanı onlar idarə edəcəklər. 

Qərb dünyası ermənilərdən pərsəng kimi istifadə etdi. Hərçənd erməni xaçı provoslav xaçı deyil. Qriqoryan kilsəsinə məxsusdur. O qriqoryan kilsəsi ki, IX əsrdə Səhl Sumbatın hiyləsi ilə Babəki ərəb xilafətinə satdı və Babəkin öz türkü Afşin onu əsir alıb  Abbası xəlifəsi Əl-Möminə gətirdi. O da  Babəki  əzabla qətlə yetirdi. 

– Çünki ədəbiyyatımızın buna gücü çatmır. Son vaxtlar Elçin Əfəndiyevin “Baş” romanını əlyazmasından oxudum və ona rəy yazdım. Bu roman, həqiqətən, çox yaxşı əsərdir, amma həddindən artıq rəmzidir. Bu romanda real tarixi hadisələrlə yanaşı bir “O” var. Əslində Elçinin əsərinin gücü həmin “O”-dadır. “O”  nədir?  Mən “O”-nu açmaq istədim. Amma fikirləşdim ki, hələ vaxtı deyil. 

Bilirsiniz, bir çox düyünlər var ki, tarix onları açmağa hələ hazır deyil. Bəlkə də ədəbiyyatın bu missiyanı həyata keçirməyə gücü çatardı, amma ədəbiyyat aça bilmir. Bizim ədəbiyyat 1937-ci ildə necə xoflanıb, vahimələnibsə,  bu gün də o xof və vahimə ilə yaşayır. Birdən deyərlər... 

Sovet dövründə hamımız senzuradan dad etdik, yazdıq, tənqid etdik. Senzuranı ləğv etdilər. Senzura idarəsi artıq yoxdur. Amma yazıçıların içində senzura xofu var, onu keçə bilmirlər. 

Vaxtı ilə mənim Azərbaycan televiziyasında “40-cı otaq” adlı verilişim var idi. Bir gün akademik Kamal Talıbzadəni həmin verilişə dəvət etmişdim və ona sual verdim: “Sizin nə ixtiyarınız var ki, atanız Abdulla Şaiqin əsərlərini ixtisar edib çap etdirmisiniz?” Dedi: “İxtisar etməsəm, çap etməyəcəkdilər”. 

37-ci illər haqqında 50-dən artıq məqalə, 2-3 kitab yazmışam. Repressiya olunanların ailələrinə müraciət etdim ki, əlinizdə nə qalıbsa, nə bilirsinizsə gəlin görüşək, danışın, materialları verin üzə çıxaraq, qorxmayın. Qorxudan heç kim gəlmədi. Bircə Atababa Musaxanlının qızı gəldi... 

Mən 37-ci ilin xofunu Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsəri ilə müqayisə edirəm. Qayıdaq Mirzə Cəlilin əsərinə: Əvvəl hamı ölüsünü diriltmək istəyir. Lakin axşam evdə fikirləşib qərarlarını dəyişirlər. Qardaşını diriltmək istəyən düşünür ki, qardaşı öləndən sonra onun arvadını alıb, indi dirilsə ona nə deyəcək. 

Beləcə də 37-də repressiya olunanların övladlarının əksəriyyəti onları diriltmək istəmirlər. Səbəbini  sizə açıqlayım. Onlardan bir çoxu repressiya olunanların əsərlərini mənimsəyiblər. Düşünürlər, daha getdi də, qayıdası deyil ki. Əsəri qalıb. Məsələn, 1939-cu ildə  Əli Nəzmi ilə Əmin Abid Mirzə Fətəli Axundzadənin fəlsəfi əsərlərini toplayıb çap ediblər. Araşdırın, baxın görün o əsərlər kimin adından çap olunub?  Çobanzadənin Füzuli haqqında əsəri kimin adı ilə işıq üzü görüb? Yəni, indi hələlik cəmiyyət ona hazır deyil, onu açmaq istəmirəm. 

– Çox maraqlı sualdır. Mən həmişə yazıram ki, ən böyük milli sərvətimiz Sözdür. Söz tarixin anasıdır. O, tarixi izah və təsdiq edir, əbədiləşdirir: ədəbiyyat əbədiyyətdir. Bədii ədəbiyyat tarixi qoruyur, onu əsrlərin və illərin arxasından insanların həyatına və yaddaşına gətirir. Bədii ədəbiyyat özündə millət haqqında həqiqətləri gizlədən tarixi arxiv və muzey fondlarından çıxararaq canlandırır. Arxivdə Sözün faktı, sənədi, panteonda cansız heykəli, yaddaşda ruhu yaşayır. Söz də su kimi, hava kimi, od-atəş kimi vulkan və zəlzələ kimi, dağ və dəniz kimi canlıdır. Fəqət, Sözün dilini bilmək lazımdır. Sözün dilini bilməsən, onu idarə edə bilməzsən. İdarə olunmayan söz vulkan kimi, zəlzələ kimi dağıdıcı ola bilər. Söz qəlbdən gəlməli, lakin şüurla düşüncə ilə idarə olunmalıdır. Poetik söz dəli kimidir.

Söhbətimizdən bir qədər kənara çıxıb deyim ki, pandemiyadan sonra Azərbaycanda ünsiyyət mədəniyyəti zəifləyib. İnsanlar əvvəllər bir-birlərini sevirdilər. Hətta totalitar rejimdə insanlar daha mehriban idilər. İndi insanlar bir-birindən qorxur, xoflanır, uzaqlaşır. Cəmiyyət arasında soyuq küləklər əsir, gözəgörünməz bir pərdə yaranıb. Həmçinin cəmiyyətlə hakimiyyət arasında belə bir pərdə əmələ gəlib. Bu, bizdən asılı deyil, təbii, tarixi bir prosesdir.

Qaldı sözün qüdrətinə, bunu bir hekayətlə sizə açıqlamaq istərdim. Keçmiş zamanlarda qəddar bir şah var imiş. Ölkədəki ziyalılardan çox qorxduğundan onları zindana salıb, bir parç iylənmiş su, bir parça da quru çörək verirmiş. O adamlar da yeddi gündən sonra ölürmüş. Zindana salınanlardan biri gözlənilən vaxtda ölməyəndə mühafizə başçısı gəlib şaha deyir ki, şah sağ olsun filan alim iki həftədir ölmür. Şah deyir, “onu çağır görüm niyə ölməyib”. Alimi şahın hüzuruna gətirirlər, deyir: “Ölməməyinin səbəbini desən, səni zindandan azad edərəm”. Deyir: “Şah sağ olsun, sən məni zindana salıb iylənmiş su və quru çörək verdin. Mən su ilə söhbət etdim. Suya dua oxudum. Bundan sonra su canlandı, üzümə güldü. Ondan sonra mən onu içdim və beləcə ölmədim”.

Xətai nə deyir?

Sözdən qiymətli heç nə yoxdur. Atalar deyir: “Gedər xəncər yarası, getməz söz yarası”. İndi sizə bir fikir deyirəm, xahiş edirəm onu yazın: Ölkəmiz azadlığa çıxıb, müstəqillik qazanmışıq, amma özümüz hələ azadlığa çıxmamışıq. Şüurumuz hələ azadlığa çıxmayıb. Azərbaycan cəmiyyəti hələ müstəqilliyin nə olduğunu dərk edə bilmir. Müstəqillik düşüncəsi ilə yaşayanların əvəzinə Vətəni satanlar, korrupsionerlər, şəxsi mənafe güdənlər, əyalətbazlar meydana gəldi və onlar elə anlayırlar ki, elə müstəqillik belə olur.

Füzuli deyir ki, “şair söz gözəlinin nazını çəkməlidir”. Söz gözəli durub mərkəzdə, amma heç kim cəsarət edib ona yaxınlaşa bilmir. Çünki ona yaxınlaşmaq üçün heys lazımdır. Heys nədir? İlhamdır, ruhdur. Yazıçı Hüseynbala Mirələmovun əsərlərindən birinə yazdığım ön sözdə deyirəm ki, müsəlmanlar deyir, Allahın 99 adı var. Mən isə 100-cü adı tapmışam, bu EŞQdir. Allah sevən ürəklərdə gecələyir. Kitabi Dədə Qorqudda deyilir:

Eynən də Füzuli, Nəsimi belə deyir. Nəsimi deyir, mən “kövhəri-la məkanam”. O, Allahın adından danışır. Həqiqətən, Allahın məkanını heç kim bilmir. Çünki O sevən insanın qəlbindədir.

– Söz həqiqətən ildırım kimi çaxmalıdır. İldırım harda yaranır? Səmada. O sözü yazıçının qəlbi yaratmalıdır. Peyğəmbərlərə vəhy verilib. Böyük yazıçılara fəhm verilib. Füzuli “anla” demir. Deyir, “fəhm qıl”. Yazıçının fəhm etmək təfəkkürü, ilhamı olmalıdır. Məsələn, bəzən çox maraqlı, orijinal bir fikrimi oxuyub məndən soruşurlar ki, bunu hardan oxumusan? Deyirəm, heç yerdən, fəhm etmişəm. Oxuduqlarım, öyrəndiklərim əsasında məntiqlə bu fikrə gəlmişəm ki, bu belə ola bilər.

Nizami deyir ki, “əvvəl peyğəmbərlər deyib, sonra şairlər”. Şairlər, yazıçılar Allaha yaxın, seçilmiş adamlardır. Ona görə də xalq, cəmiyyət onlara ehtiramla yanaşır. Düzdür, indi bizim respublikada yazıçıya o hörmət yoxdur, amma yazıçı da yoxdur.

– Bilmirəm nə qədər doğrudur, mən müasir ədəbiyyatın əsas problemlərini və onun dərk edilməsini ilk növbədə yazıçı dediyimiz insanın ədəbi şüurun ilahi sözlə ucaldılan ecazkar saraylara baş vurmaq istəməməsində görürəm.

– Sizin fikrinizlə razı deyiləm. Hər bir yazıçı istəyər ki, onun əsəri məşhur olsun. Xalqı bu əsəri sevsin, millətə xidmət etsin. Şəxsən mənim ədəbiyyatşünas alim kimi bir şüarım, iki həqiqətim var: Həqiqətin biri millətdir, biri dövlət. Mən taxti-taca hörmət etməyi ziyalılığın və vətəndaşlığın şərti hesab edirəm. Qaldı millətə, millətə xidmət etməyən ədəbiyyat heç kimə lazım deyil.

Sizin “söz sarayı tikməyə yazıçının istedadının gücü çatmır” fikrinə gəldikdə isə, dostlarım məndən inciməsin, yenə deyirəm, onlar nə Tolstoydur, nə də Hüqodur. Bizdə o səviyyədə yazıçı yoxdur, ona görə də yüksək dəyərli bədii əsərlər yaranmır.

– Mən ona janr kasadlığı deməzdim. Janrı biz nəzəriyyəçilər, tənqidçilər təyin edirik. Yazıçı hər hansı bir ideyanı işıqlandırır. Bizim yazıçıların yazmağa bəlkə də ilhamı, istedadı, fəhmi çatar, amma zamanın aparıcı fikrini, ideyasını tuta bilmirlər. Digər bir səbəb də, bayaq dediyim kimi, bizim yazıçıların içində xofun, qorxunun olmasıdır.

Məsələn, Azərbaycanda bu gün də Hacı Zeynalabdin Tağıyevi düşmən hesab edən adamlar var. Hətta Prezident onun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi ilə bağlı sərəncam imzalayanda, onun abidəsi qoyulanda çoxları daxilən buna etiraz etdilər ki, “bu kapitalistdir, niyə ona heykəl qoyulmalıdır. Heykəli Tağıyevə yox, Bakıda o binaları tikən memarlara qoymaq lazımdır”. Vaxtı ilə mən Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında yazanda Qazaxdan oxucu Qara Əhmədov yazmışdı ki, sən ürəyimizdə olan tikanı çıxartdın.

Tağıyev böyük şəxsiyyət, messenat, milyonçu idi. Xalq, millət adamı idi. O ölüm ayağında olanda Nəriman Nərimanovu çağırıb deyir ki, “mənim bütün var-dövlətim xalqındır, onu xalqa qaytarın”. Bircə Mərdəkandakı bağ evini saxlamaq istəmişdi, onu da əlindən aldılar.

– Fikrimcə, daha çox mövzu axtarışı zəifdir. Sizinlə bu müsahibədə adi, sadə məsələlərdən danışa bilərik və oxucularınız da onları maraqla oxuyar. Amma biz ədəbiyyatımızın qlobal problemlərindən danışırıq. Bəlkə də çox adam bu söhbətin mahiyyətini, məramını başa düşməsin. Hətta bəzi funksionerlər özləri də başa düşməyəcək və dodaq büzəcəklər. Çünki onların özlərinin həqiqətləri var. Amma o həqiqətlər çox kiçik, cılız həqiqətlərdir.

Mən yazılan bir çox əsərlərə klassiklərin əsərlərindən plagiatdır deməzdim. Bir misal çəkim. Məsələn, mənim müəllimim, dostum, böyük istiqlal şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin bir şeiri var, deyir:

Eynən belə misraları Nazim Hikmət də yazıb:

Bu bəlkə də plagiat deyil, iki türk şairinin təxəyyül oxşarlığıdır. Bizim bir çox şeirlərimizin mayası sovet dönəmində düşmən hesab olunan Türkiyədə yazıb yaradan Namiq Kamaldan, Tofiq Fikrətdən, Əbdülhəqq Hamiddən, Rza Tofiqdən, Türkiyənin himnini yazan Mehmet Akifdən gəlir. Türk şairlərinə də Füzulidən keçib...

Baxın, Avropada inkişaf sıçrayışlar yolu ilə gedir. Bir mərhələ o biri mərhələni inkar edir. Məsələn, maarifçilik renessansı inkar edir, realizm maarifçiliyi inkar edir. Amma bizim Şərq ədəbiyyatında inkişaf təkamül yolu ilə gedir. Bizdə bir mərhələnin daxilində yeni bir mərhələ yaranmağa başlayır. Şərqdə, bizdə inkişaf daha məntiqli gedir. Bizdə inkarı inkar qanunu özünü doğrultmur.

– Bilirsən, əziz tələbəm, bu işdə bizim mediada günah daha çoxdur. Əvvəllər, deyək “Pravda” və “Kommunist” qəzetində bir məqalə dərc ediləndə hamı özünü yığışdırırdı, heç kim çərçivədən çıxmırdı. İndi bu yoxdur, mətbuat kəskin fikirləri dərc etmir. İkincisi, televiziyalar Azərbaycan mühitini, mənəviyyatını ağlar qoyub. Azərbaycanda doğru, kamil fikir, söz demək üçün mühit yoxdur. Fonoqrama ilə iki mahnı oxuyan müğənni qıza rüşvətxorlar, korrupsionerlər 500 min manatlıq avtomobil, 5 milyonluq villa bağışlayır. Fəxri adlar verirlər. Azərbaycanda heç bir bədii əsərin müəllifi olmayan adamlar Xalq yazıçısı adı ala bilir.

İnsanların icazəsi olmadan onların evlərinə girən televiziyaların nümayiş etdirdikləri ucuz, mənasız şoular “Komedixana”, “Bozbaşpikçers”, “Bu şəhərdə” və sair kimi verilişlər adamları bezdirib. Tamaşaçıların gülüş mədəniyyəti heçə enib. Yaxud ucuz və adi məişət mövzusundan uzağa getməyən, milli mahiyyətdən, mentalitetdən uzaq olan seriallar insan mədəniyyətinə, əxlaqına nə verə bilər axı? Bu onu göstərir ki, ssenarilər yoxdur, yazıçılar yaza bilmirlər.

Özümü zorlayıb bəzən seriala baxmaq istəyirəm ki, mahiyyətini anlaya bilim. 40 dəqiqəlik filmdə 20 dəqiqəlik reklam gedir. Həm də hansı və necə biabırçı reklamlar: “Omid”, “FAB”, “Olveys” və “Proktogel”. Bunları hara vururlar, hara qoyurlar onu da göstərirlər. Mən bunu xalqımızın mənəviyyatına, əxlaqına, milli mentalitetinə qarşı terror hesab edirəm. Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlirsən ki, mənəviyyatı, əxlaqı, bəzən elə ədəbiyyatı, poeziyanı pula satırıq.

– Rus yazıçısı Maksim Qorkinin çox gözəl bir sözü var: “İnsan, bu söz əzəmətlə səslənir”. Ədəbiyyat insanın əzəmətini əks etdirməlidir. Ədəbiyyat insanın cılızlığını əks etdirməməlidir. Rus ədəbiyyatında Dostoyevskinin məşhur “Alçaldılmış və təhqir olunmuş insanlar” və yaxud “Cinayət və cəza” adlı əsərləri var. Dostayevski cinayətkar Raskolnikovun obrazını elə yaradır ki, oxucu qarını baltalıyıb öldürən Raskolnikova hörmət edir. Çünki onu əsaslandırır. Bizdə ədəbiyyatda heç nə əsaslandırılmır. Bu da ondan irəli gəlir ki, yazıçılar həyatı bilmir, həqiqəti təsvir etməyə cəsarətləri çatmır. Həyat bir kənarda qalıb, yazıçı öz fantazıyası ilə real olmayan həyatdan danışır.

Səməd Vurğun “Vaqif” dramında Vaqifin monoloqlarının birində deyir:

Az-az uydururam yeri gələndə

Füzuli də deyir ki,

Yarımçıq həqiqətdənsə, bütöv yalan yaxşıdır. İctimai televiziyada “Səhər ovqatı” verilişinə dəvət olunmuşdum. Verilişi aparan gənc xanım dedi ki, “Nizaməddin müəllim hər şeydən razısınız, bəs nədən narazısınız?” Cavabım onu bir az heyrətləndirdi. Dedim: “Özümə layiq düşmən tapa bilməmişəm”.

Görkəmli rus ədibi Maksim Qorki yazıb: “Əgər ağıllıdırsa, düşməndən də öyrənmək lazımdır”. 1990-cı illərdə Qarabağ hadisələri başlayanda məndən soruşdular ki, sən nə düşünürsən, neyləmək lazımdır, xalq unutqanlıqdan qurtulsun?” Dedim: “Bakıda bir uzunburun erməni heykəli qoymaq lazımdır”. Daş atıb başlarını tutdular ki, “sən nə danışırsan?! Biz erməniyə heykəl qoyaq?” Dedim: “Məni düz başa düşmədiniz. O heykəli qoyandan sonra hər gün məktəbliləri gətirib göstərmək lazımdır ki, bax bu ermənidir, bizim düşmənimizdir. Necə ermənilər edir. Millətin yaddaşında bu qalacaq, deməklə söz orada yuva salan deyil”.

– Bizim türk-islam mühitində kitab deyəndə, həmişə Quran nəzərdə tutulur. Deyirlər ki, “Tövrat” İbrahim peyğəmbərə, “İncil” İsa peyğəmbərə, “Qurani-Kərim” Məhəmməd peyğəmbərə nazil olub. Mənim fikrimcə, bu, bir az fanatizmdir. Məhəmməd peyğəmbər çox ağıllı, müdrik, dərin zəkalı və fəhmli bir insan idi. Ərəb tarixçilərinin özlərinin də yazdığı kimi peyğəmbər cahiliyyə dövründə yaşayırdı və görürdü ki, ərəblər pozulub, paltar geymirlər, səhralarda lüt gəzirlər, yuyunmurlar, çirkindirlər, yollarını azıblar, əxlaqsızlıq baş alıb gedir, mənəviyyat qalmayıb, qadınlar, kişilər zina edirlər. Ona görə də Məhəmməd peyğəmbər insanları inandırmaq üçün ona vəhylər gəldiyini söyləməyə başlayıb. Bunlar qələmə alınıb və rasionallığı, mükəmməlliyi ilə İslamın əsas kitabına çevrilib və bu da ərəb dünyasını, İslam hümmətini intibaha aparıb.

Müasir ədəbiyyatımızda rasionallıq yoxdur. Yaşar Qarayevin dediyi “şüur yoxsulluğu” bu gün də davam edir. Biz birinci Qarabağ müharibəsində məğlub olanda yazdım ki, “məğlubiyyətimizin səbəbi silahımızın gücsüzlüyündən çox, şüurumuzun gücsüzlüyünə dayanır”.

– Ədəbi tənqidin əsas vəzifəsi ədəbiyyatın bədiiliyini– fəlsəfi ideyasını və estetik gözəlliyini açmaqdır. Ədəbi tənqid oxucuda bədiiliklə ünsiyyət, təmas yaratmalıdır. Tənqid bədii ədəbiyyatın yiyəsi – sahibidir. O bədii ədəbiyyatın tarixi taleyi üçün məsuliyyət daşıyır. Tənqidin estetik meyarları bədii mahiyyətlə uyğun gəlməlidir. Meyarsızlıq bütün dövrlərdə, xüsusən müstəqillik dövründə – 1991-2023-cü illərdə ədəbi tənqidimizin əsas nəzəri-metodoloji qüsuru olub.

Dünyada əksər yazıçılar tənqidi bəyənməyiblər, ona laqeyid olublar, onu lazımsız hesab ediblər. XX əsrin böyük yazıçısı və tənqidçisi Seyid Hüseyn “Tənqidsiz ədəbiyyat ormanlarda bitən yabanı ota bənzər” – deyib ədəbi tənqidin müstəsna əhəmiyyətini qeyd edib. Ədəbi tənqid ədəbi prosesin üzvi bir hissəsi, onu hərəkətə gətirən güc mənbəyidir. Əlbəttə, obyektiv, məntiqə əsaslanan intellektual tənqiddən söhbət gedir...

Həyatda iki insanı özümə müəllim hesab edirəm. Biri Yaşar Qarayevdir, biri də Kamal Talıbzadə. Buna baxmayaraq, mən akademik Məmmədcəfər Cəfərovdan, müxbir üzv Əziz Mirəhmədovdan, çox gözəl professorumuz Kamran Məmmədovdan, Şərqi gözəl bilən Qafar Kəndlidən çox şey öyrənmişəm və onları da özümə müəllim hesab edirəm. Bir gün Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının müşavirəsindən çıxıb Sahil bağından gedirdik, soruşdum: “Yaşar müəllim, sizinlə hamı hesablaşır, hamı sizə hörmət edir, bəs niyə bu yazıçıları tənqid etmirsiniz?” Dedi: “Nizaməddin, tənqid etmək yox e, onların adlarını cərgə ilə düzə bilmirəm. Kimisə qabağa salanda ikincisi inciyir ki, niyə onun adını birinci yazmamışam”.

Puşkin deyirdi ki, “tənqid ədəbiyyatın vəziyyətini əks etdirir”. Ədəbiyyat yoxdursa, tənqid də yoxdur. Bir dəfə mənə dedilər ki, Belinski var, filankəs var. Dedim: “Mənə Puşkini verin, mən Belinski olum”. Belinski göydən gəlməmişdi, Puşkindən yaza-yaza Belinski olmuşdu. Mən kimdən yazım? Bu günlərdə mənim “Nəsimi və Füzuli” kitabım çapdan çıxıb, indi onlardan yazıram...

Belinskinin ən yaxşı məqaləsi “Qoqola məktub” idi. Qoqol ömrünün sonuna yaxın dinə yuvarlandığına görə Belinski onu tənqid edirdi. Beləliklə rus ədəbiyyatı da, rus ədəbi tənqidi də inkişaf etdi. Bir dəfə Turgenev “Sovremennik” jurnalının redaktoru Nekrasovun yanına gəlir və deyir: “Ya mən, ya da Dobrolyubov”. Nekrasov da bir az əvvəl Dobrolyubovun “Əsl gün nə vaxt gələcək” adlı tənqidi məqaləsini vermişdi. Nekrasov deyir: “Dobrolyubov”. Turgenev kimi bir yazıçını deyil, Dorolyubovu seçir. Amma, əslində o həqiqəti seçir.

Bütün türk, müsəlman və Azərbaycan dünyası bir şey bilir: haqq, ədalət. Mən həmişə belə düşünmüşəm ki, ədalətli olmaq qəhrəmanlıqdır. Bunu yazmışam və müsahibələrimdə də söyləmişəm. Böyük Mirzə Cəlil nə yazırdı: “Sözün dorusunu danışmaq hünərdir!” Çətindir tənqidçi olmaq, çətindir. Mən həmişə demişəm:“Layiq olmayan tərif ən sərt tənqiddir”.

Başqa bir məsələni də demək istərdim. Rəhmətlik Mirzə Ələkbər Sabir 49 yaşında bağrı qan olub haqq dünyasına qovuşdu. Nə yazır, baxın:

Son illər Azərbaycan cəmiyyəti böyük eyforiya yaşayır. 44 günlük müharibədə Ordu, Xalq və Prezident birləşdi, həmrəy oldu, gənc əsgərlərimiz gülə-gülə bu Vətən üçün şəhid oldular. Bu faciədir, kədərdir, amma qürurdur. Gəlin görək ədəbiyyatımız bu Zəfərə layiqdirmi? Hanı 30 illik işğala məruz qaldığımız dövrdə yaranan ədəbiyyat? Yoxdur. Qarbağla bağlı bir Fazil Güneyin “Qara qan” romanı var, bir də Hüseynbala Mirələmovun “Xəcalət” povesti...

– Bilirəm, dram əsərləri yazan dostlarım məndən inciyəcəklər. Məsələn, Anar, Elçin, Əli Əmirli, Firuz Mustafa və sair. Amma deyəcəm! Azərbaycan dramaturgiyası İlyas Əfəndiyevlə qurtarıb. Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı. Bunlardır bizim dramaturqlarımız. İlyas Əfəndiyev teatrımızı 50 il çiyinlərində daşıdı, 22 pyes yazdı. İndi pyes yoxdur. Var, amma onlara yüksək ədəbi nümunə deməyə dilim gəlmir...

Bir gün teatrda belə pyeslərin birinə baxırdım, yanımda oturan tamaşaçı mənə çönüb dedi ki, Nizaməddin müəllim deyəsən bunu mən hardasa oxumuşam. Dedim: “Yox, oxumamısan, sadəcə bu ideya məlumdur. Dünya ədəbiyyatında bu var”.

Ona görə də tamaşaçı teatra getmir. Çünki yaxşı pyeslər, ssenarilər olmadığı üçün aktyorlar cılız, mənasız, yadda qalmayan tamaşalarda oynamalı olurlar. Məmmdrza Şeyxzamanov öz müəllimi, böyük sənətkarımız Mirzağa Əliyevdən danışanda deyirdi ki, “Mirzağa müəllim mənə deyirdi, Məmmədrza, nəbadə, nəbadə güldürməyə çalışasan. Sən oynunu oyna, tamaşaçı özü güləcək”. Amma bizimkilər indi güldürməyə çalışırlar. Ona görə də ötəri, bayağı gülüş yaradırlar.

Görün Müşfiq Sabir haqqında nə yazır:

Teatrın maskasında iki hissə var, bir göz ağlayır, biri gülür. Gülüş ağlamalı vəziyyətlərdə tamaşaçını güldürməlidir. Gülüşün kökündə eybəcərliklər yatır, bu zaman gözəllik bitir. Mən bunları görkəmli sənətkarımız Hacıbaba Bağırov haqqında yazdığım “Hıçqıran gülüşlər” kitabında ətraflı yazmışam.

Əslində indi qəhrəman, yaxud dahi olmaq üçün Azərbaycanda çox gözəl şərait var. Çünki xalqımız qalibdir, müharibə zəfərlə bitib. Lev Tolstoy niyə böyük yazıçı sayılır? Çünki “Hərb və sülh” kimi nəhəng və monumental bir əsər yazıb. O bu əsərdə müharibənin təsvirini deyil, fəlsəfəsini əks etdirə bilib. Bax, bunu bacaranlarımız azdır...

P.S. Müsahibəni bu yerdə bitirsək də, söhbətimiz bitmədi. Nizaməddin müəllim deyir, “hələ danışılası və deyiləsi çox şeylər var, lazım bilsəz, onlar haqqında da növbəti görüşlərimizin birində söhbət açarıq”. Əlbəttə, lazım bilirik və ən qısa zamanda uzun illər kölgədə qalıb oxucunu narahat edən bir çox ədəbi problemləri də Nizaməddin müəllimlə müzakirəyə çıxaracağıq.