“Torpağınızı qoyub qaçmısınız” deyənlər uşağını evdə qoyub bizə qaçmışdı” – “VAQONDA BÖYÜYƏNLƏR”

Və birdən sanki sel gəlib bəndi uçurdu. Fəlakətlər bir-birini əvəz etməyə başladı - müharibə, qətliamlar, qaçqınlıq, evsizlik, bitib-tükənməyən əzablar, məhrumiyyətlər... 80-in sonu - 90-nın əvvəllərində Azərbaycanda dünyaya gələn uşaqlara sovetlərin vəd etdiyi pulsuzluq həqiqətən də baş tutdu. Amma tam əks mənada... Müharibə nəticəsində doğma el-obasını tərk edən on minlərlə ailələr çadırlara, vaqonlara, zirzəmilərə, uşaq düşərgələrinə, yataqxanalara sığındılar. Böyük bir nəsil vaqonlarda böyüdü.

“Birinci Sarıcalı kəndinə köçdük. Anamın qohumlarının evində 1-2 ay qaldıq. Xəbər gəldi ki, Ağdam işğal olunub. Ondan sonra bizi apardılar Beyləqana. Orada da qohum evində qaldıq. İki ay sonra gəldik İmişliyə, dəmiryol stansiyasına yerləşdik. Maşinistlərin oturduğu kiçik otaqlar var idi. Bir otaq 10 kv. metr olar, ya olmazdı. Oraya 4-5 ailə yerləşdik. 5 ay o antisanitariya şəraitində qaldıq. Müharibənin qızğın dövrü idi. Atam müharibə iştirakçısı idi, aylarla ondan xəbər ala bilmirdik. Anamın pulu yox idi. Üstəlik, stansiya bataqlıq kənarında idi, ağcaqanad əlindən tərpənmək olmurdu. İnfeksiya, difteriya, malyariya... Çox ağır xəstəliklər yayılmışdı camaat arasında. 5 ay sonra gəldik Bakıya”.

“1-2 ay da Bakıdakı bibimgildə qaldıq. Rəhim Qazıyevin vaxtı idi. İnsanları gətirib hələ təhvil verilməmiş, yaşayış olmayan evlərdə yerləşdirirdilər. Bizi də hərbçi ailəsi kimi “8-ci km” deyilən ərazidə iki otaqlı evdə yerləşdirdilər. Evdə rus qadın var idi, amma o da gedəcəkdi. Bizə dedilər ki, sizi heç kim buradan çıxara bilməz. 5 ay da orada qaldıq.

Ailəlikcə parçalanmışdıq. Atam cəbhədə, nənəmgil Beyləqanda. Novruz bayramı ərəfəsi idi, atam Bakıya gələ bilmirdi deyə, biz onun yanına getməli idik. Qayıdanda gördük ki, qapı sındırılıb, pal-paltarımızı atıblar çölə. Gürcüstan vətəndaşları idilər, ər-arvad dirənib dedilər ki, buranı biz almışıq, siz kimsiniz. Bu məsələdə heç bir tərəfə tam haqlı və ya haqsız demək olmur. Hər kəs sığınacaq axtarırdı. Bu, yerli əhaliyə də travma idi. Biz öz rayonumuzdan köçkün düşmüşdük, yerli əhalinin bəziləri də öz evlərindən. Beləcə köçdük Bilgəhə. Sovet dövründə yüksək vəzifələrdə çalışmış bir şəxsin oralarda bağ evi var idi. Təklif elədilər, köçdük onun bağına. Nə qaz var idi, nə işıq, nə də su...”

“Bizim qaldığımız evin ətrafında əvvəl daha çox ruslar, ermənilər yaşamışdı, sonradan çıxıb getmişdilər. Təsəvvür elə, çöllük, biyabanlığın ortasında təkcə biz qalırdıq. Bir ailə yox idi. Vəhşi kimi böyüyürdük, tay-tuşumuz yox idi ki, kəlmə kəsək, oyun oynayaq. Öz-özümüzlə ilan-qurbağaların içində nə qədər oynamaq olar axı?! Xəstələnmək qeyri-rəsmi qadağan idi. Çünki ora təcili yardım gəlib çıxa bilmirdi. Bakıya gəlişimiz belə oldu: 1 ay orada, 2 ay burada, 2 il başqa yerdə və sonsuzluq işarəsi...

Xatirələrim də pərən-pərəndir. Çünki hər yerdə bir az oxumuşam. Üç il bir məktəbdə oxumuşam, iki il bir məktəbdə və s. 3 il 2 nömrəli Şuşa məktəbində dərs almışam. Məktəb də deyildi, tövlə kimi, bir otaqlı, bir mərtəbəli yer idi, orada dərs keçirdik. Sonra uşaq bağçasına yerləşdirdilər”.

“Məcburi köçkün, müharibə dövrü uşağı olmaq çox çətindir. Hər köçündə sən özünə yeni yoldaşlar tapırsan. İmişlidə qalanda yaxınlığımızda uşaqlarla qaynaşmışdıq. Çünki yerli uşaqlar deyildi, bizim həmdərdlərimiz idi. Nə bilim, uşağıq da, bir-birimizə nəsə verirdik, nəsə alırdıq, elə hesab edirdik ki, dostluğumuz əbədidir. Amma anidən gəlirdilər ki, haydı, toparlanın, gedirik və bizim bütün dünyamız alt-üst olurdu.

Mən asosialam, bunun kökündə öyrəşmək qorxusu var. İnsan nə qədər köçər? Köçkünlük 35 ildir ki taleyimdən silinmir. Ailə də qurdum, amma yenə də doqquz ildir köçürəm. Köçməyə öyrəşirsən, lakin xatirələrin olmur. Mənim yaşadığım yerlə bağlı heç bir xatirəm yoxdur. İnsan illərlə bir yerdə olur, sonra oradan keçəndə nostalji yaşayar, kövrələr, sinif yoldaşları ilə görüşər. Məndən soruşurlar ki, niyə sinif yoldaşlarınla görüşmürsən? Deyirəm hansılarla? Heç bəzilərini xatırlamıram da. Bunun hansı formada ağır travma olduğunu necə izah edim?!

Mən yaşıdlarımın ölümünü görmüşəm. Xəstəlikdən ölən kim, özünü öldürən kim. Bir oğlan var idi, 11-ci sinfi bitirdi, universitetə daxil oldu. Qız istəyirdi, ailəsi oğlan köçkün olduğu üçün evlənmələrinə icazə vermədi, oğlan da özünü asdı. Bahar adlı qız var idi, vərəmdən öldü.”

Məktəbə getdiyim ilk gün idi. Müəllim salamlaşandan dərhal sonra köçkünlərin (müəllim “qaçqın” deyə xitab edirdi – müəllif) ayağa qalxmasını buyurdu. Bir az utanan, bir az sıxılan bir neçə yaşıdım durdu. Onda elə bilirdim ki, belə seçilmək yaxşı şeydir, hətta anamdan “qaçqın”ın nə demək olduğunu soruşmuşdum. “Biz də evimizdən qaça-qaça çıxıb bura gəlmişik, deməli, biz də qaçqınıq?” deyə sual vermişdim.

“Şuşa məktəbinə getmək istəmirdim, deyirdim ki, mən şəhər məktəbində oxumalıyam. Məktəbə getmək üçün bağların, tikanlıqların içindən keçirdik. Müharibə dövrü idi, yol çəkən kim idi ki? Bağlar yiyəsiz idi. İt oradan cumurdu, pişik buradan. Hamıya demişdim ki, biz ev almışıq, köçəcəyik. Elə bilirdim ki, yuxudayam, ayılacağam, hər şey bitəcək. Bu yaşananları özümə layiq görmürdüm. Amma məni şəhər məktəbində nə dəhşətlər gözlədiyini bilmirdim”.

“Anam bizim orada məhv olduğumuzu görürdü və qəti qərar verdi ki, buradan çıxmalıyıq. Çıxdıq və Əhmədlidə bir bağçaya yerləşdik. İçəri girəndə elə bildik ki, yer betondur, sən demə, palçıq qatı imiş. Üç gün, üç gecə yeri qaşıdıq. Pəncərə yox, qapı bağlanmır. Nənəm ip götürdü, bir ucunu bağladı qapının cəftəsinə, digər ucunu da çarpayısına. Beləcə, öz aləmində təhlükəsizlik tədbiri görürdü.

Burada məktəbə qəbul olduq. Artıq biz seçilirdik. 90-cı illərin sonları idi. Məcburi köçkünlərin çoxu rayonlarda yerləşdirildiyi üçün hələ şəhərə gəlib çıxan az idi. Odur ki, şəhər məktəblərində məcburi köçkün şagirdlər o qədər də çox deyildi. Hər sinifdə bir-iki nəfər idik. Mən bağçada qaldığımızı 11-ci sinfə qədər gizlətmişəm. Elə bilirdilər ki, beşmərtəbəli binada yaşayırıq. Utanırdım, sıxılırdım. Məcburi köçkünlərə məktəb ləvazimatı verirdilər, yardım kimi. Açıq-aşkar edildiyi üçün bunu böyük haqsızlıq hesab edirəm. Direktor girirdi içəri, deyirdi ki, məcburi köçkünlər əlini qaldırsın. Bu, bir uşaq üçün dəhşət idi. Mən heç vaxt əlimi qaldırmırdım. Sinifdə tək köçkün şagird mən idim. Bir gün sinfə bir uşaq gəldi, mənə dərman kimi təsir elədi. O da köçkün idi. Ən xoşbəxt anlarımdan idi. İndi mən sənə sual verim: sən də sinifdə köçkünləri “bullinq” eləmisən?”

"Mən ümumiyyətlə sinifdə sən dediyin formada “bullinq” görməmişəm. Bilmirəm, bəlkə sinif rəhbərimiz imkan vermirdi, bəlkə valideynlərin tərbiyəsi düzgün olmuşdu, yoxsa başqa amil var idi, amma o şeylər bizdən yan keçib".

"Sinif yoldaşlarım mənə qarşı qəddarlıqlarına görə düz 17 il sonra tapıb üzr istədilər. Bir oğlan var idi sinifdə, məni çox sıxışdırırdı. Məni güdürdü ki, görsün, beşmərtəbəyə gedirəm, yoxsa başqa yerə. Bir dəfə mən bağçaya girəndə gördü, sinifdə hamıya elan elədi”.

“Bizə “torpağınızı qoyub qaçmısınız” deyən insanlar var idi. Bəziləri münasibətdə radikal idi. Zəlzələdə bizim bağçadakı yuvamıza sığınanda üzlərindəki o ifadəni nə ilə izah edim, bilmirəm. Anam onlara heç nə demədi, günlərlə bizimlə qaldılar. Sadəcə dedi ki, bir silkələnməyə uşağınızı atıb qaçmısınız, biz üç il top-tüfəng səsinin altında evimizi qoyub çıxmamışıq”.

“Ağdamda olanda Xocalı faciəsindən sonra anam əynimizi çıxarmağa qoymurdu, yatanda da elə yuxulayırdıq. Düşünürdük ki, birdən düşmən gələr, qaçarıq, uşaqlar donub ölməsin. Ağdamda sonuncu şəklimiz var. Hamısı məhəllə uşaqlarıdır şəkildə. Ağdamın işğalından təxminən bir ay əvvəl çəkilib. Qızılca olmuşdum, fotoqraf qonşumuz yığdı bütün uşaqları bir yerə, dedi ki, siz bəlkə də bir-birinizi heç vaxt görmədiniz, xatirə fotonuz olsun. Həqiqətən də elə oldu, sonra o uşaqları nə qədər axtardım, tapa bilmədim”.

“Bilgəhdə əncir ağacları çox idi, bağlar da hamısı boş. Dırmaşırdıq ağaca, əncir yığıb yolun qırağında satırdıq. Özümüzə məktəb pal-paltarı alırdıq. Aclıq dövründə 8 ay pomidor şorabası yemişik, ət tapmırdıq, çörək qəhətə çəkilmişdi. Atam UNİCEF-in yardım paketlərini götürməyə qoymurdu. Ayaqqabım cırılanda məcbur qalıb özüm üçün götürmüşdüm, evə gətirəndə atam həyətin ortasında yandırdı. Qəbul eləmirdi, özünü bağışlaya bilmirdi. Elə hesab edirdi ki, Ağdamın işğal olunmasında günahkardır.

Müharibə analara yoxluqdan mətbəx yaratmaq öyrətdi. UNİCEF-in yardım paketlərində düyü qurdlamış, yağ vaxtı keçmiş və s. olurdu. Analar onun qurdunu uşaqdan xəbərsiz təmizləyirdi ki, yeməkdən iyrənməsinlər, ac qalmasınlar”.

“1998-ci ildə Novruz bayramında atam Rusiyada işləməyə getmişdi. Evdə heç nə yox idi. Biz də səsimizi çıxarmırdıq, yoxluğa öyrəşmişdik. Anamızın bir baxışı yetərdi ki, nə hiss etdiyini sezək. Qardaşım bir neçə evə papaq atıb, xurcununu doldurub gətirmişdi. Bir də gördük girdi evə, xurcundakıları tökdü süfrəyə. Əda ilə də dedi ki, mən kişiyəm e, bazarlıq eləyib gətirmişəm.

Travmalar sənin xarakterinə oturur, sosiallaşmağını çətinləşdirir, yaxud da çox sosial olursan. O qədər təklik görürsən, o qədər ağrı görürsən, elə həmişə adam içində olmaq və ya hamı ilə arana məsafə qoymaq istəyirsən. Bunlar hamısı müharibənin izləridir.

İndi də övladlarımın köç həyatı başlayıb. Oğlum özünü dərk edəndə bir evdə qalırdıq, oradan hər keçəndə deyir ki, bizim evimizdir bura. Çünki orada doğulub, ayaq açıb yeriyib. Mənim ayaq açıb yeridiyim heç bir yer yadımda deyil. Ağdamdan çıxanda beş yaşım var idi, amma xatırlamıram, xatirələrim tam oturuşmamışdı.

Ömrü boyu istəmişəm ki, öz otağım olsun. Həmişə yaşadığım yerlər ya bir otaq olub, ya iki otaq. Uşaq bağçasında qalanda otaqlar böyük idi, amma onları bölmək olmurdu. Həm ona vəsait lazım idi, həm də icazə yox idi. Qapının ağzındakı dəhlizin yarısını pərdə ilə kəsmişdim, özümə otaq düzəltmişdim. Karton qutulardan şkaf düzəldirdim, harada taxta qırığı var, yığıb gətirirdim. O vaxtdan yaradıcılığım əmələ gəlib. İndi də çox qəribədir, Nigar, mən evdə boş vaxtlarımda qutulardan fiqurlar düzəldirəm, hamısı da ev maketləri.

Bu yaxınlarda qızım mənə dedi ki, otaq istəyirəm. Yeddi yaşı var. Mən özümün bütün komfortumu pozdum, ona otaq düzəltdim. Çünki mən o şeyi yaşamışam, bilirəm necə bir arzudur, necə bir tutqudur uşağın özünə aid bir yer istəməsi.

Son olaraq çox maraqlı bir şeyi danışım. Bir qohumumuz var, Ağdamdan köçkün düşdü, sonra getdi Ukraynaya. Müharibə başlayanda da oradan yenidən qaçqın kimi Bakıya qayıtdı. Həqiqətən insan qədərindən qaça bilmir. Hara gedirsən get, köçmək bizim taleyimizdə dönüş nöqtəsidir. Ondan heç cür qaçmaq olmur”.