Sönmüş mikrafon qarşısında 60 ilin monoloqu - YOLUN HARADI, ey yolçu?

Cavanlıqda belə sərrast ifadə xoşuma gələrdi. İndi qıcıqlandırır. Əvvəllər çalışardım ki, məni başa düşsünlər, içimi acıb tökərdim. Ona görə çox danışar, çox yazardım. Amma yaşlandıqca, tərsinə olur: az danışır, az yazıram, kimsə sözdə dediyimdən artığını başa düşəndə, özümə əsəbiləşirəm. İllərlə qoruya-qoruya bu çağa gətirib çıxardıqlarıma yad əl dəyəcəyindən qorxuram, nədir?

Ümumiyyətlə, görəsən, çoxmu dəyişmişəm o illərdən?

***

O illər dedim, bir söhbət yadıma düşdü. 1983-cü ildə Moskva Universitetinin jurnalistikasını bitirib, Bakıya döndüm. Qala bilərdim, APN-in türk redaksiyasından təklif gəlmişdi. Hələm-hələm ələ düşən təklif deyildi. Amma bizim də öz arzularımız varıydı axı! “Ulduzlara barmaq silkib, daş atan” vaxtlarımız idi, Məmməd Araz demiş. Məmməd Arazın həmin şeri yaman coşdururdu bizi o vaxt. “Vətən mənə oğul desə, nə dərdim, Mamır olub qayasında bitərdim…” Axır təyinatla gəlib “Azərinform”un, indiki AzərTAC-ın iqtisadiyyat şöbəsində bir masanın arxasında bitdim. Əmək cəbhəsindən xəbərlər yazırdıq: “Beşillik plan 4 ilə yerinə yetirildi”, “Ay haray, buruq ustası 10 əvəzinə 15 metr quyu qazdı…”

Bir ildən sonra Moskvadan tələbə dostumdan məktub aldım: “Səsin çıxmır, haradasan?” Cavab yazdım ki, burda, “Azərinform”dayam, bir masa veriblər, yeşiyi tarakanlarla dolu, telefon veriblər, obyektlərə zəng edib hərəsi 3 manatlıq xəbərlər hazırlayıram və günü-gündən ağlımın necə azaldığını müşahidə edirəm. O da qayıtdı ki, daha nə istəyirsən?! Tarakanlarını yarışdır, aristokrat əyləncəsidir; telefonunla bakılıların yumor hissini yoxla; ağlının azalmağına gəlincə isə, o gündən qorx ki, daha bunu özün də hiss etməyəsən!

H-ə-ə, deyəsən, axı hələ hiss eləyirəm! Necə dəyişdiyimi, nəyin dəyişdiyini. 37 il əvvəlki gələcəyə sonsuz inamdan indi ehtiyatlı optimizm qalıb, sevinc fışqıran gözlərdən kədər süzülür, inadkarlığı məyusluq əvəz edib, cəsarət odunun üstünə müdriklik su ələyib. Yaşlandıqca başın keçəlləşməsi, burnun və qulaqların böyüməsi də ki heç, bunlar hamıda olur. Hə, bir də, əvvəllər dost məclislərində mütləq “Uğura!” deyib badələrimizi cingildədirdik, indi eləcə Bəxtimizi çağırırıq və hortdadırıq.

Kədər

“Altmışdandır” deməyin. Bu cəmiyyətdə kənardan gözə dar görünən, amma içəridən e-e-ey, azadlığın üfüqlərinə qədər uzanan sirli bir çevrə var ki, çoxdandır ora düşmüşəm və nə çıxa bilirəm, nə çıxmaq istəyirəm. Mənimçün ordan ümumiyyətlə, çıxış yolu yoxdur, hərçənd, istəyənə giriş qapısı tərsinə də açılır. Orda gələni “Sağlığımızda bir-birimizi itirməyək!” sözləri ilə qarsalayır, gedəni “Çalış, o tərəfdə Şərəfin əlindən alınmamış öl” deyə birdəfəlik yola salırlar. Yox-yox, bunu həyatdan gizlənənlərin, ya küskünlərin dairəsi kimi başa düşməyin. Nə küskünlük? Hələ içlərinin, bəlkə, ən zəifi mənəm, taleyimdən şikayətçi deyiləm. Məktəbimizin “gözü” sayılmışam, olimpiadalarda, teleyarışlarda birinci olmuşam! Uşaqlıqdan, 8 yaşımdan mətbuatda yazılarım dərc edilib! Futbolda yeniyetmələr üzrə milli komandaya qədər gedib çıxmışam! Ölkənin 1 nömrəli ali məktəbində təhsil almışam. 28 yaşında Azərbaycanın tanınmış və cəsur jurnalistlərindən sayılmışam, düzdür, sevməyənlər və cəzalandıranlar da olub, amma sevənlərin və qoruyanların təmasını qat-qat artıq hiss etmişəm. Tələbələr nəşriyyatın qabağında qarşılayıb evə qədər ötürürdülər. 32 yaşımda jurnalist-məmur karyerasının zirvəsinə də qalxmışam: tanış olduğum gündən izi ilə getdiyim Nəcəf Nəcəfovdan sonra prezidentin mətbuat katibi olmuşam. Cəmi 7 ay işləmişəm. Ancaq o dövrün redaktorları həmin 7 ayı unutmayıblar yəqin, hər halda, sonrakı onilliklərlə çox müqayisəsini aparıblar. 35 yaşımda jurnalistlər birliyinin sədri seçilmişəm, 38-də ölkədə ilk Mətbuat Klubu yaratmışam. Sonra Söz Azadlığını Müdafiə Fondu… “Media açarı”… Mətbuat Şurası… Kitablarım, ssenarilərim, məqalələrim… Bunları tərif üçün söyləmirəm, yəni, demək istəyirəm ki, özümürealizə ilə bağlı heç vaxt problemim olmayıb. Nəyə macal tapmamışamsa, ümid edirəm, Tanrım belinə doladığı zaman kəndirindən bir az da açıb uzadar, ucundan tutub yarımçıqlarımı tamamlayaram.

Amma can atdığım elə bu idimi? Buna görəmi “ulduzlara barmaq silkib, daş atırdıq?” Yox, biz yaşadığımız ölkədə istədiyimiz cəmiyyəti qura bilmədik, gücümüz yalnız özümüzə çevrə yaradıb ona Ləyaqətdən divar hörməyə çatdı. Düzdür, hələ danışmağa dilimiz, deməyə sözümüz var. Ancaq danışanın hər tərəfdən üstünə gəlirlər: “Sizin sözünüz lazım deyil, bizim sözümüzü deyin, onda mikrofonu açarıq!” Bu isə, bilirsinizmi, nəyə oxşayır? Uzun zaman həsrətində olduğun sevgilinlə həbsxanada bir gecəlik görüş verələr və yanına da şorgöz nəzarətçilər yığalar.

Məyusluq

Çox təlatümlərdən keçmişəm, çətin vəziyyətlərə düşmüşəm. Kütləvi psixozlar, müharibələr, çevrilişlər, ümidlərin gerçəkliklə döyüşdə qəhrəmancasına şəhid olması səhnələri görmüşəm. Amma həyatımda ən böyük sarsıntını 2003-cü il seçkilərinin səhəri günü, oktyabrın 16-da yaşamışam. O günü yadımdan çıxarmaram: mən kütlənin içində, bir tərəfdən, baxışlarından qəzəb yağan müxalifətçilərin, digər tərəfdən, qalxanlı-dəbilqəli hökumət qoşunlarının arasında dayanmışam. Qan vaxtından əvvəl ağarmış saçlarımdan yanaqlarıma süzülür, pencəyimin boynuna axır, ağ-appaq köynəyimin yaxasına damçılayır, Heç başımı kim yardığını da bilmirəm: mitinqcilərmi daşla vurublar, polislərmi dəyənəklə parçalayıblar? Ağrı hiss etmirəm, qışqırmaq istəyirəm: “İnsanlar, siz vəhşisiniz?” Amma burada heç kəs heç kəsi eşitmir. Ara yollarla Mətbuat Klubuna qayıdıram, stul götürüb pəncərənin qabağında otururam. Qaş qaralır. İşçilərim arxamda yığışıblar, dalğası Azadlıq meydanından xeyli aralı olan küçəmizə çatmış döyüşün səhnələrini izləyirlər. Cavan, köynəyi cırıq bir oğlanın dalınca qaçan polisin ayağı öz qalxanına ilişib yıxılır – onlar sevinclə bağırışırlar. Uzaqda “OMON”çular asfalta sərdikləri qadını təpikləyirlər – “mənimkilər” inildəşirlər, mitinqçi dəstələrdən biri hücuma keçib polisləri qaçmağa məcbur edəndə isə qıyya çəkirlər…

Birdən özümü saxlaya bilməyib, stuldan sıçrayıram və ömrümdə ilk dəfə işçilərimin üstünə qışqırıram:

– Çəkilin pəncərədən. Nə səs-səsə vermisiniz? Susun hamınız! Görmürsünüz, dünya dağılır? Başa düşmürsünüz ki, sabah biz artıq başqa ölkədə oyanacağıq?!

Sabahı mən televiziyalarda və qəzetlərdə 16 oktyabr hadisələri haqqında materialları izləyəndən sonra “Azərbaycan jurnalistikasına elegiya” adlı məqaləmi yazdım. Və bu gün – 17 il sonra o məqalədə dəyişəcəyim yeganə söz varsa, o da “elegiya”dır: gərək “rekviyem” yazaydım.

Müdriklik

Dünyanın ən böyük müdrikləri deyirlər ki, nə qədər çox öyrənirsənsə, bir o qədər çox sualın yaranır. Maraqlıdır, insan həyatı boyu nə qədər sual verir? Hm, bu özü bir sual oldu axı. Görəsən, kimsə təxmini də olsa sayıbmı? Bəs, verdiyin sualların neçəsinə cavab tapa bilirsən? Şəxsən mən ən azı bir sualın cavabını almamış köçümü bu dünyadan çəkmək istəmirəm.

Bir dəfə anam qutaba çağırmışdı. Çoxdan olub, indi özünə qutab bişirən lazımdır. Boşqabı doldurub qabağıma qoydu. O biri boşqaba qutab yığıb, üstünü dəsmalla örtdü: “İndi gəlirəm”, dedi. Qayıdanda soruşdum, hara apardın?

– Qonşuya verdim, iki uşağı var. Əri dolandıra bilmədi, başını götürüb Rusiyaya getdi. Əvvəl puldan-paradan göndərirdi, xeyli vaxtdır xəbər yoxdur. Arvad iki yerdə süpürgəçi işləyir, çatdırammır, yazıq. Xəstə qızı var. Sosial yardım da ala bilmir. Dediyinə görə, rüşvət istəyirlər, verməyə yoxudur. Olsaydı, balalarının boğazına verərdi. O sahədə tanışın-zadın yoxdur? Bəlkə köməyin dəydi?

– Ana, mən Allahın yerinə olsaydım, bilirsən, neyləyərdim?

– Əstəğfurullah de, a bala, ağzın əyilər.

– Əstəğfurullah. Ancaq ana, O-nun yerınə olsaydım, mən bütün acların qarnını doyurardım, xəstələri sağaldardım, müharibələrə son qoyardım, dərdlilərin göz yaşlarını silərdim, rüşvətxorların əlinə, şər-şəbədə söyləyənlərin dilinə köz basardım, hər yerdə haqq-ədalət yaradardım, sənə də uzun, sağlam bir ömür bəxş edərdim.

Anam eynəyinin üstündən mənə baxdı:

– Oğul, bəs, sən heç fikirləşmirsənmi ki, O özü bunları niyə eləmir?

Niyə eləmir? Bax, bu sualın cavabını axtarıram. Mollalar inandırırlar ki, guya insanları sınağa çəkir, imtahan edir. Nəyimizi imtahan edəcək: öz əli ilə palçıqdan yaratdıqları deyilikmi? Yaratdıqlarının əməllərini görüb, dəhşətə gələndən sonra özü fəryad eləməyibmi ki, “şeytan… cinlərdən də olur, insanlardan da”! Və əgər bir sözü ilə yer üzündə ədalət qura bilirsə, nəyi gözləyir, yaxşını yamanın, haqqı nahaqqın, vicdanlını imansızın ayağına verir, onun meydanında tamahın, riyakarlığın, satqınlığın at çapmasına dözür? Mənə bəzən elə gəlir ki, O sadəcə, bizi müşahidə edir, üzərimizdə eksperiment aparır. O-nun başqa dünyaları, bu dünyalarda başqa insanları da var. Oralarda isə başqa eksperimentlər gedir. Vaxtı çatanda bizi görüşdürəcək. Bəlkə, döyüşdürəcək, hərçənd, buna zəhmət çəkmək də lazım deyil, qovğaya həmişə hazırıq.

Axı yalnız O-nun yaratdığı ədalət gözəl ola, rahatlıq gətirə bilər. İnsanların nail olduqları ədalət çox vaxt özləri kimi eybəcər alınır, yeni haqsızlıqların başlanğıcını qoyur. Bizə elə gəlir ki, O-nun adını şüar edib, öz əlimizlə qurmaq istədiyimiz ədalət qarşımıza çıxanda, xoş ətirli, göz oxşayan, bakirə qıza bənzəyəcək. İşi sona çatdıranda isə görürük ki, bizim ədalətimiz ağzından qan, köynəyindən tər, şalvarından sidik iyi gələn, zorlanmış bir qocadır. Qəzzafi kimi. Ya da qoca qiyafəsinə girib, özü bizi zorlamağa gəlmiş yalançı xilaskardır.

Ömür yolunun başlanğıcında adama elə gəlir ki, həyatı başqalarınınkından fərqlənəcək, mütləq yaxşılığa doğru fərqlənəcək: sənin qələmin korşalmayacaq, səni düşmənlərin üstələməyəcək, sənin dostların dönük çıxmayacaq, səni övladların incitməyəcək, sən yalqız qalmayacaqsan, sənin sevgin heç vaxt tükənməyəcək və gözlərini də səni sevən insanların əhatəsində yumacaqsan. Sonda isə tənhalıqda, əlin ağrılı ürəyinin üstündə ötüb-keçənləri yada salacaq, hər şeyin nisbi olduğunu düşünəcək və öz-özünə təskinlik verəcəksən: “Nə olursa-olsun, mən xoşbəxt həyat yaşamışam”.

Hər şey doğrudan nisbidir! Bir jurnalda oxumuşam ki, bu gün Londonda avtomobillərin orta hərəkət sürəti saatda 12 kilometrdir. Düz yüz il bundan əvvəlki kimi. Bu da sənə bir əsrlik tərəqqinin nəticəsi!

Hər şey nisbidir! Dünyanın ən hündür zirvəsi ilə ən dərin çökəkliyi arasındakı məsafə cəmi 20 kilometrdir. Hətta tısbağa yerişli London taksisində bu yolu uzağı iki saata keçmək mümkündür. Amma hələ ki yer üzünə həmin 20 kilometri qət etməyə – dünyanın dibinə enib, sonra damına qalxmağa qadir olan bir insan gəlməyib. Gəlməyəcək də. Çünki bu 20 kilometr əslində yerdən günəşə qədər olan məsafədən uzundur.

Hətta sevgi də nisbidir, hətta ağrı da! İnsanlar yaxından tanıdıqları bir adamın ağrısına həddən artıq həssas yanaşa, tanımadıqları bütöv bir xalqın dərdinə tam biganə qala bilərlər. Mən bunu Fransada Lara Fabianın konsertində başa düşdüm. Biz Nimə insan haqlarına həsr olunmuş konfransa gəlmişdik. İştirakçılara Fabianın konsertinə meriyanın pulsuz biletləri paylanmışdı. Sevgilisi, 24 yaşlı müğənni Qreqori Lemarşal nadir xəstəlikdən öləndən sonra o, ilk dəfə səhnəyə çıxırdı. Alqışlar kəsən kimi məşhur “Mən səni sevirəm” mahnısının akkordları səsləndi. Lara susurdu, ağzını açıb bu sözləri deməyə özündə güc tapa bilmirdi. Nəhayət, şaşırmış musiqiçilər də dayandılar. Onda bütün zal Laranın yerinə oxumağa başladı. Adamlar “Mən səni sevirəm” əvəzinə, “Biz səni sevirik” deyirdilər. Bu, o qədər gözəl, o qədər həyəcanlı anlar idi ki, Lara dözmədi, gözlərindən yaş axdı. Zal da ağlayırdı. Mənim yanımda hönkürən isə Fransanın beyin mərkəzlərindən birinin rəhbəri, konfransın bugünkü sessiyasının sədriydi. Günorta həmkarım Azərbaycanda Xocalı faciəsinin qurbanları barədə danışanda, onun çıxışını kəsib “təbliğat” adlandırmışdı. Bu faciədə isə yüzlərlə gəncin sevgi tarixçəsinə bir gecədə son qoyulmuşdu. Və bunu xəstəlik eləməmişdi, bunu insanlar eləmişdilər.

İnsana həyatda rahatlıq üçün nə lazımdır? Əlbəttə, can sağlığı. Amma bir yerin ağrımayınca, qədrini bilməzsən. Bəs, sonra? Dünyadan layiq olduqlarını ala bilməyənlər iddia edəcəklər ki, mənəvi saflıq və vicdan təmizliyi. Elə deyil. Nə rahatlıq? Vicdan təmizliyi qədər əzab və məhrumiyyətlər hesabına başa gələn heç nə yoxdur. Daha sonra? Dünyadan layiq olmadıqlarını da artıqlaması ilə alanlar birmənalı söyləyəcəklər ki, pul və vəzifə. Pula etirazım yoxdur, bir şərtlə ki, onun yolunda sağlamlığını da, mənəviyyatını da əldən verməyəsən. Həm də varına-vəzifəsinə sığınıb rahatlıq tapanları ən primitiv varlıqlar hesab edirəm.

Yuxu! İnsana həyatda əsl rahatlıq gətirən yeganə şey yuxudur.

Yuxu

28 yaşımda 60 yaşlı Mustafa kişi haqqında yazmışdım ki, mən qocalara vurğunam. Qocalara ha! 60 yaşında ha! Yazmışdım ki, “tərcümeyi-hala çevrilmiş” qırış-qırış sifətlərdən, qıyıq gözlərin yumşaq və ironik baxışlarından xoşum gəlir; zamanın və tütünün hisindən saralmış çal bığları, qurumuş şabalıd yarpağına bənzər əlləri sığallamağı sevirəm. Bunları yazanda özümü təsvir etməyə çalışmışdım.

Hələ o vaxt düşünürdüm ki, qoca adamın həyatı üçün yuxuda ölməkdən gözəl sonluq yoxdur.

…Qadın gecə saat 3-də telefon kitabçasının ərinin nəyinə lazım olduğunu soruşmadı. Həm də ki, telefon dünəndən xarab idi. Amma Mustafa kişi özü deməsə, qadın heç vaxt ona artıq sual verməzdi.

– Çox sağ ol, Maral, di get yat, dincəl bir az. Mən də yatım. Qorxma, ağrılarım çəkilib, özümü yaxşı hiss edirəm.

O, qadının ağ saçlarını sığalladı, kitabça uzadan əlindən öpdü. Qadının əti ürpəşdi. Ərinin baxışlarında qayğı qarışıq, istəmədən verdiyi əzablara görə bir günah hissi də oxunurdu.

Qadın bir saatdan artıq yatmamışdı ki, elə bil kimsə onu çağırıb oyatdı. Ərinin otağında işıq yanırdı.

Nə qorxu, nə qışqırıq var idi. Telefon kitabçası çarpayının yanındakı kətilin üstünə qoyulmuşdu. Qadın onu qapıb küçəyə qaçdı. Uşaqlara xəbər etmək lazım idi. Hərəsi bir yerə dağılmışdı: böyüyü Bakıda, ikincisi Moskvada, üçüncüsü Vilnüsdə, sonbeşik Klaypedada yaşayırdı.

Poçt küçənin qarşı tərəfində yerləşirdi. Qadın ayaqlarının altında yeri hiss etmirdi. Ağlamırdı. Yeganə hiss etdiyi şey içində və ətrafında uğuldayan boşluq idi. Sanki böyük bir şarı doldurub havaya buraxmışdın.

Poçtun binasına girəndə qadının birdən yadına düşdü ki, pul kisəsi paltosunun cibində qalıb, paltonu isə geyməyi unudub. O, dabanı üstə fırlanıb bayıra atılmaq istədi, amma ayağı sürüşdü. Qadın yıxıldı, telefon kitabçası əlindən çıxıb havada qövs cızdı və vərəqlərin arasından daş döşəməyə göydə rəqs edə-edə bir şax 25-lik düşdü…

Qadın daha göz yaşlarını saxlaya bilmədi…